ΑΡΘΡΟ ΕΙΔΙΚΟΥ
ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ

Μουσικοθεραπεία από την εμβρυϊκή περίοδο

Κ. Ταμπάκη
Θ. Ταμπάκης

Νεογνολογικό Τμήμα,
Γενικό Περιφερειακό Νοσοκομείο
Αλεξανδρούπολης

Υποβλήθηκε: 20/3/2004

Aπ' όλες τις Καλές Τέχνες, η μουσική είναι η μόνη που χρησιμοποιήθηκε τόσο πολύ και διαχρονικά και ως θεραπευτικό μέσο. Είναι αληθινά παράδοξο ότι, ενώ για τη φύση και το σκοπό της μουσικής, η φιλοσοφία και οι επιστήμες δεν μπόρεσαν να συμφωνήσουν, οι θεραπευτικές ιδιότητές της γνώρισαν καθολική αναγνώριση. Εύλογο συνεπώς και το ερώτημα: σε τι οφείλει η μουσική τη δυνατότητα να εισέρχεται στην περιοχή της επιστήμης, δίχως να εγκαταλείπει το χώρο της τέχνης; Ποιες ιδιότητες συνιστούν αυτήν την ιδιαιτερότητά της να γίνεται εργαλείο στα χέρια των μουσικοθεραπευτών, των ψυχιάτρων, των φυσιοθεραπευτών, των παιδαγωγών, ώστε να διατυπωθεί ακόμη και η άποψη πως "η κάθε ασθένεια είναι ένα μουσικό πρόβλημα και η θεραπεία μια μουσική λύση";

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ
Η έννοια της μουσικής θεραπείας είναι τόσο παλιά, όσο και η μουσική. Ο πρωτόγονος άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη τόσο των κακών, όσο και των καλών πνευμάτων. Θεωρούσε ότι τα κακά προκαλούν τις συμφορές του, ανάμεσά τους και η ασθένεια, ενώ τα καλά, την επέμβαση των οποίων επικαλείται ο μάγος - θεραπευτής της φυλής, τον απαλλάσσουν από τα παθήματά του. Στη διαδικασία αυτή η μουσική έπαιζε το ρόλο της επικοινωνίας του θεραπευτή με τα πνεύματα. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη θετική αποτελεσματικότητα ήταν η αμοιβαία πίστη, του μάγου στις ικανότητές του και του ασθενούς στη μαγική δύναμη του θεραπευτή και της τελετουργικής διαδικασίας.
Το πέρασμα από τον πολιτισμό των τοτέμ στον κόσμο των θρησκευτικών δοξασιών, ήταν εξέλιξη που πήρε στην ανθρωπότητα χιλιάδες χρόνια. Ακόμη και σήμερα γίνεται λόγος για άτομα που κατέχονται από το πνεύμα του κακού (δαιμονισμένοι). Ενώ όμως οι αντιλήψεις για την ασθένεια και την αντιμετώπισή της έχουν αλλάξει στη διαδρομή των αιώνων, η αντίδραση του ανθρώπου στο ηχητικό - μουσικό φαινόμενο φαίνεται πως παραμένει αμετάβλητη. Η χρησιμοποίηση π.χ. των επωδών για τη θεραπεία των ανθρώπων και των ζώων, την αποτροπή δύσκολων και καταστροφικών καιρικών συνθηκών, ήταν πλατιά διαδεδομένη στους αρχαίους Έλληνες.
Η γνώση του παρελθόντος είναι δημιουργία για το μέλλον. Διαβάζοντας, δηλαδή, κανείς το παρελθόν από την αρχαία ελληνική γραμματεία, βάζει τις βάσεις, κτίζει το μέλλον της μουσικοθεραπείας του αύριο. Ο Όμηρος περιγράφει πως ο Οδυσσέας "... συγκράτησε το μαύρο αίμα με επωδές" (Οδύσσεια Τ456).
Οι Έλληνες φιλόσοφοι πίστευαν πως η θεραπεία είχε την έννοια της αποκατάστασης στη διαταραγμένη αρμονία σώματος και ψυχής, αντίληψη που δεν απέχει από τις σύγχρονες αρχές της ιατρικής (νους υγιής εν σώματι υγιή).
Οι Πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν τη μουσική άλλοτε για να αποκαθιστούν τα πάθη, τις απελπισίες και τους δυνατούς πόνους, και άλλοτε για την οργή, τους θυμούς και για κάθε παρέκκλιση της ψυχής που νοσεί. Πρώτοι αυτοί εξέτασαν τη σχέση μουσικών ήχων και αριθμών.
Οι Ορφικοί ισχυρίζονταν ότι οι επωδές τους είχαν τέτοια δύναμη που μπορούσαν να καθάρουν ακόμα και αμαρτίες προγόνων.
Ο Δημόκριτος πίστευε πως τα ηχητικά κύματα του αυλού επιδρούν θετικά στο πάσχον σημείο, λόγω της δόνησης στους πάσχοντες μυς.
Ο Πλάτων στους "Διαλόγους" αναφέρει: "... κοντά στο φάρμακο είναι και μερικές επωδές, τις οποίες αν απαγγείλει κανείς και συγχρόνως παίρνει το φάρμακο αυτό τον θεραπεύει εντελώς ..." (Πλάτων, Χαρμίδης 155e).
Μπορεί ο Ιπποκράτης να είναι ο πατέρας της Ιατρικής, ο Πλάτων όμως και ο Αριστοτέλης θεωρούνται οι πρόδρομοι της μουσικοθεραπείας, με την έννοια ότι πρέσβευαν την ελεγχόμενη και όχι αλόγιστη χρήση της μουσικής (Πλάτων Τίμαιος c, d, e, Aριστοτέλους Πολιτικά θ7, 1342α, 1-12).[6]
Αργότερα, η αποτελεσματικότητα των επωδών υιοθετήθηκε διαμεσολαβημένη από τη χριστιανική πίστη. Οι απειλές και οι αφορισμοί των Πατέρων της Εκκλησίας δεν έφεραν αποτελέσματα. Τους ιερείς - θεραπευτές διαδέχθηκαν οι εξορκιστές, οι επωδές αντικαταστάθηκαν από ξόρκια, φοβέρες, γητειές.
Στην Αναγέννηση, η ανανέωση του ενδιαφέροντος των ουμανιστών ξαναέβαλαν σταδιακά τα θεμέλια της μουσικοθεραπείας.
Θεωρητικοί όπως ο Καεντάνο, ο Παράκελσος, ο Φιντσίνο, ο Κέπλερ κ.ά. υπογραμμίζουν τη θεραπευτική αξία της μουσικής.
Ο Κίρχερ, ο Λάιμπνιτς, ο Σομέ, ο Πάργκετερ, ο Μοζόν κ.ά., υιοθετούν τη μουσική ως φάρμακο.[7,8,9 ]
Ωστόσο, μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, οι επιστήμονες δεν είχαν παρατηρήσει ούτε μελετήσει συστηματικά τις επιδράσεις της μουσικής σε παραμέτρους της λειτουργίας του ανθρώπινου σώματος. Μόλις το 1950 δημιουργήθηκε η Αμερικανική Εταιρία Μουσικοθεραπείας προκειμένου να μελετήσει την κλινική εφαρμογή και έρευνα της μουσικοθεραπείας.
Την τελευταία δεκαετία, με την πρόοδο της μαγνητικής τομογραφίας και την εμφάνιση της τομογραφίας εκπομπών ποζιτρονίων, έχει γίνει δυνατή η εξονυχιστική μελέτη των επιδράσεων της μουσικής στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Τα συμπεράσματα έχουν κινητοποιήσει πολλούς κλινικούς ιατρούς σε διάφορες ειδικότητες, που χρησιμοποιούν τη μουσική ως συμπληρωματικό θεραπευτικό μέσο.
Στόχοι και εφαρμογές της μουσικοθεραπείας στην ιατρική είναι η αντιμετώπιση του πόνου, η αντιμετώπιση του ψυχοσωματικού στρες, η βοήθεια της μητέρας στον τοκετό, η χρήση στις μονάδες πρόωρων νεογνών, η βοήθεια στη μετεγχειρητική ανάρρωση, η ανακουφιστική θεραπεία καρκινοπαθών, οι εφαρμογές σε μονάδες εντατικής θεραπείας καρδιοπαθών, οι εφαρμογές στη νόσο Αλτσχάϊμερ, η αντιμετώπιση της κατάθλιψης, η βελτίωση της επικοινωνίας ψυχιατρικών ασθενών και πλείστες άλλες εφαρμογές. Οπωσδήποτε, γενικό στόχο της μουσικοθεραπείας αποτελεί η αύξηση της αισιόδοξης σκέψης στα προβλήματα της ζωής, στοιχεία που συμβάλλουν στην ενίσχυση του ανοσοβιολογικού συστήματος.
Η ευμενής όμως επίδραση της μουσικής δεν αφορά μόνο στον άνθρωπο. Στο παρελθόν έχουν γίνει πολυάριθμες μελέτες, οι οποίες έχουν δείξει ότι τα ζώα έχουν μουσικές προτιμήσεις. Π.χ. έχει αποδειχθεί ότι οι αγελάδες παράγουν περισσότερο γάλα υπό τους ήχους απαλής μουσικής, ή ότι αυξάνεται η παραγωγή αβγών στις κότες που ακούν ραδιόφωνο. Ομάδα επιστημόνων της σχολής ψυχολογίας του πανεπιστημίου Κουίνς στο Μπέλφαστ, έδειξε ότι οι σκύλοι τάσσονται σαφώς υπέρ της κλασσικής μουσικής. Υπό τους ήχους των Μπαχ, Βιβάλντι και Μότσαρτ επέδειξαν την καλύτερη δυνατή συμπεριφορά τους: ευεξία, ελάχιστο έως καθόλου γάβγισμα, χαλάρωση και ανάπαυση. Τουναντίον, στο άκουσμα της χέβι μέταλ μουσικής, έκαναν τον περισσότερο θόρυβο, ήταν ανήσυχοι και υπερκινητικοί.[13]

ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΚΥΗΣΗ[11,12,14,15,16]
Οι πρώτες ηχητικές μνήμες για τον άνθρωπο ξεκινούν από την ενδομήτρια ζωή, καθώς η ακοή είναι η πρώτη αίσθηση που εμφανίζεται και η τελευταία που εξαφανίζεται. Οι ενδομήτριοι ήχοι αποτυπώνονται μέσα μας και μας ακολουθούν πάντα. Οι ακουστικές εμπειρίες του εμβρύου αποτελούν το κυριότερο ερέθισμα για εγκεφαλική ανάπτυξη. Το ενδομητρικό "αμφιθέατρο" αποτελεί τη σημαντικότερη εκπαιδευτική διαδικασία της ζωής μας. Οι ηχητικές εντυπώσεις της ενδομήτριας ζωής αποτελούν ένα γενετικό ηχητικό μωσαϊκό, που σε συνδυασμό με τις κληρονομικές ηχητικές εμπειρίες της οικογένειας και της φυλής του κάθε ατόμου, καθώς και τις καθαρά προσωπικές ηχητικές εμπειρίες της πορείας του στη ζωή, καθορίζουν την ηχητική του ταυτότητα, βασική έννοια της μουσικοθεραπείας.
Τα έμβρυα ακούν το ρυθμικό ήχο της μητρικής καρδιάς περίπου 26 εκατομμύρια φορές. Η αίσθηση αυτού του ρυθμού, που ασκεί ένα είδος προστασίας στον άνθρωπο και συνδέεται με την ασφάλεια που παρέχει το περιβάλλον της μητέρας, είναι μεγάλης σημασίας για τη ζωή. Ακόμη και οι ήχοι της ροής του αίματος μέσα από τον πλακούντα μπορούν να ακούγονται από το έμβρυο σε αρκετή ένταση, κατά τη διάρκεια της ενδομήτριας ζωής. Ιατρικές μελέτες που χρησιμοποιούν υπερήχους έχουν δείξει ότι μετά τη 16η εβδομάδα κύησης το έμβρυο μπορεί να αντιδρά σε εξωγενείς ήχους.
Η ενδομήτρια συσκευή που περιλαμβάνει και την αμνιακή συσκευή, δρα ως ένα είδος ηχητικού φίλτρου, που περιορίζει τη διάδοση κάποιων ηχητικών συχνοτήτων προς το έμβρυο. Για συχνότητες μεγαλύτερες από 500Ηz υπάρχει ελάττωση της τάξης των 40-50db στο επίπεδο του αισθητηρίου της ακοής των εμβρύων, ενώ για συχνότητες μικρότερες από 500Hz υπάρχει ελάττωση της τάξης των 10-20db. Το έμβρυο μπορεί να ακούει ανθρώπινη φωνή και μουσική στο φάσμα των συχνοτήτων μικρότερων από 500Hz, όταν η ένταση του ήχου ξεπερνά τα 60db.
Ανάλυση 212 ερευνητικών μελετών που αφορούσαν σε δίδυμα άτομα, έδειξε ότι οι κοινές ακουστικές εμπειρίες της ενδομήτριας ζωής εξηγούν κατά περίπου 20% την υψηλή συσχέτιση μεταξύ του δείκτη νοημοσύνης των διδύμων που μεγαλώνουν ξεχωριστά. Έτσι, φαίνεται ότι οι ακουστικές εμπειρίες του εμβρύου αποτελούν το κυριότερο ερέθισμα για την ανάπτυξη του εγκεφαλικού φλοιού.

ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΕ ΝΕΟΓΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ
Η διαδικασία εκμάθησης των ήχων αρχίζει από την εμβρυϊκή περίοδο. Το έμβρυο αντιλαμβάνεται τόσο τους μουσικούς ήχους, όσο και τις μελωδίες. Ένα μωρό που η μητέρα του το κρατά αγκαλιά στο αριστερό της χέρι, ακούει τους χτύπους της καρδιάς καθαρότερα και ηρεμεί. Η μουσικότητα των ήχων της καρδιάς πιθανόν να αποτελεί το ελιξήριο εθισμού στο μωρό. Τα νεογνά, αλλά και τα βρέφη, έχουν μεγάλη ανάγκη να αισθάνονται ασφαλή. Είναι ομοιότροπες ανά τους αιώνες οι βρεφοκρατούσες μητέρες. Σε αρχαιολογικά μουσεία, σε εκκλησιαστικά, σε λαογραφικά, σε φωτογραφικά μουσεία, σε πινακοθήκες, αλλά και σε μαιευτήρια, σε νεογνολογικές μονάδες και σε εξωτερικά παιδιατρικά ιατρεία, βρέθηκε ότι τέσσερις στις πέντε μητέρες κρατούν εδώ και χιλιάδες χρόνια τα μωρά στην αγκαλιά τους ομοιότροπα, δηλαδή αριστερότροπα. H έρευνα έγινε το 1998 και αφορούσε στη θέση που κρατιούνται τα μωρά στην αγκαλιά των γονιών τους. Για το σκοπό αυτό μελετήθηκαν 300 έργα τέχνης - φωτογραφίες με απεικονίσεις του ζεύγους μητέρα - παιδί, 100 στάσεις κράτησης με τον πατέρα και 100 με τη μητέρα στη μαιευτική κλινική και στα εξωτερικά ιατρεία του νοσοκομείου Αλεξανδρούπολης. Το ποσοστό της αριστερότροπης κράτησης ήταν περίπου 80% για τις μητέρες, ενώ για τους πατέρες δε βρέθηκε προτίμηση. Αριστεροχειρία σε αμφότερους τους γονείς βρέθηκε περίπου στο 8%.[17]
Οι Τζον Μάνινγκ και Άντριου Τσάμπερλεν, ζωολόγοι του πανεπιστημίου του Λίβερπουλ στην Αγγλία, παρατηρούσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα τη μητρική συμπεριφορά στους χιμπατζήδες, στους γορίλες, στους ουρακοτάγκους και στους πιθήκους. Οι παραπάνω ερευνητές υποστηρίζουν ότι η αριστερότροπη τάση είναι ανάλογη με τον άνθρωπο στα δύο πρώτα ζώα και σε μικρότερο ποσοστό στα δύο τελευταία.
Με τη λογική σκέψη ότι το κλάμα των μωρών οφείλεται σ' ένα ποσοστό τουλάχιστον στην έλλειψη των παλμών της μητρικής καρδιάς που για τόσους μήνες είχε συνηθίσει ν' ακούει το έμβρυο, ο Ιάπωνας παιδίατρος Χαζίμε Μορούκα του πανεπιστημίου Νίπον στο Τόκυο, τοποθέτησε μικροσκοπικά μικρόφωνα στη μήτρα τριών εγκύων γυναικών και κατέγραψε τον ήχο των παλμών της καρδιάς τους. Όταν ξανάπαιξε τη μαγνητοφωνημένη ταινία σε 300 νεογνά που έκλαιγαν, τα 85% είτε κοιμήθηκαν αμέσως, είτε σταμάτησαν να κλαίνε. Η κασέτα αυτή στην Ιαπωνία ήταν η πρώτη σε πωλήσεις στο ελεύθερο εμπόριο.
Ως γνωστόν, για την αντιμετώπιση του πόνου στις νεογνολογικές μονάδες, τα αναλγητικά και κατασταλτικά φάρμακα και κυρίως τα οπιοειδή, αποτελούν τον κυριότερο τρόπο αντιμετώπισης του πόνου που συνοδεύει τους διάφορους επώδυνους χειρισμούς. Ωστόσο, οι μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις είναι επίσης σημαντικοί εναλλακτικοί τρόποι μείωσης της δυσφορίας και του στρες, ιδιαίτερα στα πρόωρα νεογνά.[19]
Από την αρχαιότητα, σε όλες τις κοινωνίες το νανούρισμα και η τροφή υπήρξαν σημαντικός τρόπος ανακούφισης και ηρεμίας στα μωρά. Πρόσφατες μελέτες επαληθεύουν την εμπειρία γενεών και δείχνουν ότι τα διαλύματα γλυκόζης, σουκρόζης και το γάλα σε συνδυασμό με πιπίλα, έχουν αναλγητικό αποτέλεσμα. Αυτό μάλλον οφείλεται στην απελευθέρωση ενδογενών οπιοειδών.[20-25] Παρόμοιο αναλγητικό αποτέλεσμα παρέχει το άγγιγμα, η ομιλία, καθώς και η τοποθέτηση του νεογνού σε θέση κάμψης του σώματος και των άκρων. Η μουσική είναι επίσης μια μη φαρμακευτική αναλγητική μέθοδος.[26-32] Οι μελέτες του Αμερικανού αναισθησιολόγου Φρεντ Σβαρτς στη μονάδα εντατικής παρακολούθησης νεογνών του νοσοκομείου Πιέντμοντ στην Ατλάντα των ΗΠΑ, έδειξαν ότι νανουρίσματα με τη φωνή της μητέρας ή μουσικοί ήχοι που προσομοιάζουν με ήχους του εμβρυϊκού περιβάλλοντος, βοηθούν στην ταχύτερη απόκτηση βάρους, την ταχύτερη ανάπτυξη της περιμέτρου της κεφαλής και τη γρηγορότερη έξοδο από το τμήμα, σε σχέση με νεογνά που δεν εκτίθενται σ' αυτούς τους ήχους. Στο πλαίσιο της έρευνας, τοποθετήθηκαν ειδικά μικρά ηχεία στις θερμοκοιτίδες, τα οποία μετέδιδαν σε 24ωρη βάση μουσική ειδικά επιλεγμένη για το σκοπό αυτό, μέσω κεντρικού συστήματος αναμετάδοσης. Τα ηχεία ήταν σε απόσταση 3-10 ιντσών από τη θερμοκοιτίδα και παράλληλα γίνονταν μετρήσεις της έντασης του ήχου με ειδικές συσκευές, ώστε η ένταση να διατηρείται στα 75-85db, με δυνατότητα αναπροσαρμογής της, ανάλογα με τις αντιδράσεις του νεογνού. Την όλη επιμέλεια είχαν ειδικά εκπαιδευμένες νοσηλεύτριες. Η θετική επίδραση της μουσικής ήταν εμφανής και αντικειμενικά εκτιμήθηκε από την αύξηση του οξυγόνου στο αίμα των πρόωρων νεογνών, την ελάττωση της καρδιακής συχνότητας, τη μείωση της αρτηριακής πίεσης και την ταχύτερη απόκτηση βάρους.
Έχει αποδειχθεί ότι η μείωση της συχνότητας του καρδιακού παλμού και της αρτηριακής πίεσης σχετίζεται με ελάττωση στο αίμα του επιπέδου των ορμονών που σχετίζονται με το στρες, όπως η αδρεναλίνη και η κορτιζόλη, ενώ φαίνεται ότι η χαλάρωση μέσω μουσικής μπορεί να επιδρά ακόμη και στα επίπεδα της αυξητικής ορμόνης και των β-ενδορφινών. Βέβαια, για την εξαγωγή περισσότερο αξιόπιστων συμπερασμάτων θα χρειαστούν πολλές ακόμα κλινικές μελέτες. Θεωρείται σκόπιμο να διευκρινισθεί ότι η μουσικοθεραπεία δεν υποκαθιστά τη φαρμακευτική αγωγή, την ψυχοθεραπεία, την ψυχανάλυση, τη φυσιοθεραπεία, την εργοθεραπεία, την ειδική παιδαγωγική. Είναι μέσον και μέθοδος που έρχεται συνεπίκουρος όλων των άλλων επιστημονικών μέσων και μεθόδων. Η μουσική, δηλαδή, δρα ως καταλύτης και συντελεί στην ομαλότερη πορεία και εφαρμογή της όλης θεραπευτικής αγωγής. Τότε, ίσως αποδειχθεί πλήρως ότι ο Πλάτων ήταν προφήτης στο έργο του "Τίμαιος", όταν καθόριζε τον ακριβή τρόπο για το νόημα της μουσικής: η αρμονία της μουσικής μάς δόθηκε από τους θεούς, όχι με στόχο την αλόγιστη ηδονή, αλλά με σκοπό να επιβάλλουμε τάξη στις ταραγμένες κινήσεις της ψυχής μας και να τις κάνουμε να μοιάζουν στο θείο πρότυπο.[33-35] (Δελτ Α΄ Παιδιατρ Κλιν Πανεπ Αθηνών 2004, 51(2):180-184)

Λέξεις ευρετηριασμού: μουσική, θεραπεία, έμβρυο.

Music therapy in the fetal period
K.Tabaki, Th. Tabakis
(Ann Clin Paediatr Univ Atheniensis 2004, 51(2):180-184)

Key words: music, fetus, therapy.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Ταμπάκης Θ. Μουσική και ιατρική. Δελτ Α΄ Παιδιατρ Κλιν Πανεπ Αθηνών 1994, 41:375-379.
2. Κώστιος Α. Μουσικοθεραπεία ανά τους αιώνες Εφ. Η Καθημερινή Επτά Ημέρες 1 Φεβ. 2004 σ.3.
3. Wermer F K. Μusik und Medizin Ed. Aller Verlag Munch 1977.
4. Μουσική και ιατρική. Εκδόσεις Νέα Ακρόπολη, Αθήνα 1988, 27, 41, 61.
5. Μichaelidis S. The Music of Ancient Greece, Ed. Fabet and Fabet Ltd, in assoc. with Fabet Music Ltd London 1978.
6. Ταμπάκης Θ. H συμβολή του Πυθαγόρα, των Θρακών αοιδών και άλλων, στη μουσική ιατρική της αρχαίας Ελλάδας. Δελτ Α΄ Παιδιατρ Κλιν Πανεπ Αθηνών 2002, 49:205-210.
7. Αrdley N. Mουσικά όργανα. Εκδ. Δεληθανάσης Α, Αθήνα 1988, 6.
8. Βασιλειάδης Σ, Κανάρης Δ, Παζαρής Α. Εισαγωγή στη μουσική. Εκδόσεις Ο.Ε.Δ.Β. Αθήνα 1990, 13, 31, 39.
9. Βασιλειάδης Σ, Φραγκούλη Α, Ασημομύτης Β. Η μουσική από την ιστορία της. Εκδόσεις Ο.Ε.Δ.Β. Αθήνα 1990, 80, 140, 195.
10. Μαδένα Λ. Η εφαρμογή της μουσικής θεραπευτικής αγωγής στην Παιδιατρική. Χρονικά Παιδ Κλιν Πανεπ Θεσ/νίκης 1980, 1:93-97.
11. Δρίτσας Θ. Η μουσική ως φάρμακο Εφ. Η Καθημερινή Επτά ημέρες 1 Φεβ. 2004 σ.18.
12. Walter S. Mench und Musik. Ed. Otto Muller Verlag, Salzburg, 1979.
13. Λάινας Θ. Οι σκύλοι ακούνε... μουσική. Εφ. Το Βήμα 22 Φεβ. 2004, σ.33,3.
14. Honegger M. Dictionnaire de la Musique. Ed. Bordas Paris, 1970, 2.
15. Honegger M. Science de la Musique. Ed. Bordas, 1976, 2.
16. Dileo Ch. Music Therapy and Medicine: Theoretical and Clinical Applications. American Music Therapy Association Inc. 1999.
17. Ταμπάκης Θ. Ομοιότροπες οι βρεφοκρατούσες. Ιατρικό Βήμα 1998, 56-58.
18. Ματσανιώτης Ν. Εμείς και το παιδί μας. Εκδ. Ηριδανός Αθήνα 1982, 32-33.
19. Σαραφίδης Κ, Δρόσου - Αγακίδου Β. Ο πόνος και η αντιμετώπισή του στη νεογνική ηλικία. Παιδιατρική Β. Ελλάδος 2001, 13:305-315.
20. Εriksson M, Gradin M, Schollin J. Oral glucose and venepuncture reduce blood sampling pain in newborns. Early Hum Dev 1999, 55Q:211-8.
21. Blass EM, Hoffmeyer LB. Sucrose as an analgesic for new - born infants. Pediatrics 1991, 87:215-8.
22. Blass EM. Milk - induced hypoalgesia in human new - borns. Pediatrics 1997, 99:825-9.
23. Shiao SY, Chang YJ, Lannon H, Yarandi H. Meta-analysis of the effects of nonnutritive sucking on heart rate and peripheral oxygenation: research from the past 30 years. Issues Compr Pediatr Nurs 1997, 20:11-24.
24. Carbajal R, Chauvet X, Couderc S, Olivier - Martin M. Randomized trial of analgesic effect of sucrose, glucose, and pacifiers in term neorates. BMJ 1999, 27:1.393-7.
25. Shide DJ, Blass EM. Opioidlike effects of intraoral infusions of corn oil and polycose on stress reactions in 10-day-old rats. Behav Neurosci 1989, 103:1.168-75.
26. Campos RG. Rocking and pacifiers: two comforting intervention for heelstick pain. Res Nurs Health 1994, 17:321-31
27. Campos RG. Soothing pain- elicited distress in infants with swaddling and pacifiers. Child Dev 1989, 60:781-92.
28. Gray L, Watt L, Blass EM. Skin-to-skin contact is analgesic in healthy newborns. Pediatrics 2000, 105:e 14.
29. McIntosh N, van Veen L, Brameyer H. Alleviation of the pain of heel prick in preterm infants. Arch Dis Child Fetal Neonatal Ed 1994, 70:F177-81.
30. Marchette L, Main R, Redick E, Bagg A, Leatherlnd J. Pain reduction interventions during neonatal circumcision. Nurs Res 1991, 40:241-4.
31. Corff K, Seideman R, Venkataraman P, Lutes L, Yates B. Facilitated tucking: A non pharmacological comfort measure for pain in preterm infants. J Obstet Gynecol Neonatal Nurs 1995, 24:143-7.
32. Franck LS, Lawhon G. Environmental and behavioral strategies to prevent and manage neonatal pain. Semin Perinatol 1998, 22:434-43.
33. Iστορία της Ιατρικής. Εκδόσεις Πάπυρος Πρες ΕΠΕ, Αθήνα 1980, 30-41.
34. Θέμελης Δ. Σημειώσεις Ιστορίας της μουσικής. Κρατικό ωδείο Θεσ/νίκης 1972, 1:5-7, 9-12.
35. Βυλερμόζ Ε. Ιστορία της μουσικής. Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1979.

ΗΟΜΕPAGE

<<< Προηγούμενη σελίδα