Η ιστορία της Παιδιατρικής Κλινικής του
Πανεπιστημίου Αθηνών κατά την περίοδο
του βρεφοκομείου 1879-1915

Σ. Λουκοπούλου
Κ. Μανιάτη
Ν. Ανδρέου
Α. Στίγκα
Π. Μέξη
Β. Γαλιάκη
Γ. Τσουκαλάς
Ι. Τσουκαλάς

Α΄ Νεογνoλoγικό Τμήμα Νοσοκομείου Παίδων "Αγία Σοφία"
Υποβλήθηκε: 12/12/2002

ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Ιστορική αναδρομή της Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά την περίοδο του Βρεφοκομείου (1879-1915). Αναφέρονται οι καθηγητές της περιόδου εκείνης, καθώς και το διδακτικό, ερευνητικό και κλινικό έργο τους. (Δελτ Α΄ Παιδιατρ Κλιν Πανεπ Αθηνών 2004, 51(1):78-90)

Λέξεις ευρετηριασμού: ιστορία παιδιατρικής, βρεφοκομείο.

Την πρώτη Σεπτεμβρίου 1859, επί Δημαρχίας Γεωργίου Σκούφου (1857-1862), άρχισε να λειτουργεί το Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών (Δ.Β.Α.), με Διευθυντή τον ιατρό Α. Ζίννη.[1,2,3,4]
Σταδιακά, το Βρεφοκομείο στεγάστηκε σε διάφορα οικήματα, μέχρι που το 1874 εγκαταστάθηκε στο ιδιόκτητο κτίριό του, στην Πλατεία Ελευθερίας (Κουμουνδούρου), στην οδό Πειραιώς, τη σημερινή Δημοτική Πινακοθήκη.[5,6,7,8]
Στο ισόγειο του Βρεφοκομείου, σε ένα μεγάλο θάλαμο, λειτουργούσε το "Θεραπευτήριο" του Ιδρύματος.[9] Παράλληλα υπήρχαν διάφοροι βοηθητικοί χώροι όπως νεκροτομείο,[10] πλυντήρια,[10] θάλαμοι αποστείρωσης[11] και φυσικά ο Ναός.[12]
Το Δ.Β.Α. δεχόταν για νοσηλεία (κλειστή περίθαλψη) έκθετα νεογέννητα[13] αλλά και μεγαλύτερα παιδιά ορφανά,[14] όχι μόνο από την Αθήνα και από τον Πειραιά,[14] αλλά και από όλη την Ελλάδα. Η θνησιμότητα των "Θρεπτών του Δήμου" ήταν μεγάλη. Κύρια αιτία θανάτου ήταν η πείνα.[15,16,17] Τα χρήματα για τη γενικότερη λειτουργία του ήταν ανεπαρκή και οι κυρίες της υψηλής αθηναϊκής κοινωνίας της εποχής αγωνίζονται για την εξεύρεση πόρων.[18]

Ίδρυση της Παιδιατρικής Κλινικής
του Εθνικού Πανεπιστημίου
Το 187819 αποτελεί μια σημαντική χρονιά για τον τόπο μας και μια ιστορική στιγμή για την Παιδιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών (Π.Κ.Π.Α). Η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου Αθηνών, μετά από πρόταση της Ιατρικής Σχολής, αποφασίζει τη σύσταση Έδρας "Της των Νοσημάτων των Παίδων Κλινικής", διορίζοντας τον Α. Ζίννη ως πρώτο έκτακτο Καθηγητή - Διευθυντή της Κλινικής.[20]
Το Αδελφάτο του Δ.Β.Α. με μια λιτή απόφασή του αποδέχεται την έναρξη των μαθημάτων στους φοιτητές21 μετά από πρόταση του Καθηγητή Α. Ζίννη.[22]
Έτσι καταρτίστηκε και στη χώρα μας η "ΠΑΙΔΙΑΤΡΙΚΗ" ως ιδιαίτερος και πλήρης κλάδος της ιατρικής, αφού αποσπάσθηκε από την Εσωτερική Παθολογία.[23]

Κτιριακή Υποδομή - Διαθέσιμοι Χώροι
Αρχικά οι χώροι που διέθετε η Π.Κ.Π.Α. ήταν οι προηγούμενα αναφερθέντες (ένας θάλαμος στο ισόγειο του Δ.Β.Α.). Οι ανάγκες όμως σταδιακά αυξήθηκαν. Έτσι, για πρώτη φορά στη χώρα μας, στην Π.Κ.Π.Α.:
- Δημιουργείται και εξοπλίζεται (1879) με περισσότερα όργανα το νεκροτομείο,24 το οποίο, το 1892, μεταφέρεται σε καινούργιο κτίριο,[24] ενώ παράλληλα δημιουργείται "Παθολογικόν άξιον λόγου Μουσείον Παιδικών παρασκευασμάτων, εκ των καλυτέρων της Ευρώπης".[25]
- Το Ακαδημαϊκό Ετος 1889-90, η Π.Κ.Π.Α. στεγάζεται πλέον σε ιδιαίτερο "κατάλληλον και ευρύχωρον Θεραπευτήριον", που κατασκευάστηκε μέσα στον περίβολο του Δ.Β.Α., στο σημερινό Παιδικό Σταθμό του Δήμου Αθηναίων στην πλατεία Κουμουνδούρου, χωρίς να πάψουν να χρησιμοποιούνται όλοι οι θάλαμοι του Βρεφοκομείου ως νοσηλευτικοί θάλαμοι.[26]
Η ίδρυση του Θεραπευτηρίου άρχισε να συζητείται από το 1879, μετά τη δωρεά της Πολύμνιας Σκαραμαγκά και άλλων ευεργετών,[27] δεδομένου ότι ήταν "από πολλών ετών επαισθητή η έλλειψή του". Μετά από πολλές προσπάθειες του Καθηγητή Ζίννη και του Αδελφάτου του Δ.Β.Α., το "Θεραπευτήριο", δηλαδή το "Πρώτο Παιδιατρικό Νοσοκομείο" της χώρας μας και μάλιστα Πανεπιστημιακό,[28,29] θεμελιώνεται από τη Βασίλισσα Όλγα[30] και αρχίζει να κτίζεται με σχέδια του μηχανικού Ι. Σαμουρίπα,[31] με προϋπολογισμό δαπάνης 30.000 δρχ.,[32] ενώ ο εξοπλισμός του παραγγέλθηκε από το Αδελφάτο του Δ.Β.Α. στην Αγγλία και στάλθηκε από τον Πρόξενο της Ελλάδας στη Μαγχεστρία (Μάντσεστερ).[33]
Το "Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Παίδων" ήταν ένα κτίριο "συγκείμενον" εκ τριών πατωμάτων.[34]
Στο "πρώτο πάτωμα" διέθετε ειδική, μεγάλη αίθουσα διδασκαλίας για τους φοιτητές, τον εξοπλισμό της οποίας ανέλαβε το Αδελφάτο του Ιδρύματος χάριν "της σπουδαζούσης Νεολαίας", με κόστος 12.000 δρχ.[35]
Στον πρώτο όροφο του "Νοσοκομείου" φαίνεται ότι νοσηλεύονται τα άρρωστα παιδιά από μεταδοτικά νοσήματα, ενώ στο δεύτερο τα πάσχοντα από "εσωτερικά νοσήματα".[36]
Στο κεντρικό κτίριο του Βρεφοκομείου υπάρχουν τα γραφεία και τα εργαστήρια της Κλινικής.[37]
- Το Ακαδημαϊκό Ετος 1890-91 αρχίζει να λειτουργεί το πρώτο ειδικό εργαστήριο για παιδιά, που ήταν το Ουροχημικό.[38] Οι υπόλοιπες εξετάσεις γίνονται στο εργαστήριο της Παθολογικής Ανατομίας, γιατί η Π.Κ.Π.Α. δε διέθετε μικροσκόπιο.[39]
- Το 1893 δημιουργείται Ειδικό Τμήμα για τη δωρεάν νοσηλεία παιδιών απόρων οικογενειών, ηλικίας 3-5 ετών.[40] Η ύπαρξη μεγαλυτέρων παιδιών κρίθηκε αναγκαία για την εκπαίδευση των φοιτητών.[41]
- Το Ακαδημαϊκό Ετος 1895-1896, η Π.Κ.Π.Α. αποκτά Μικροσκοπικό Εργαστήριο ειδικό για παιδιά,42 το οποίο από το 1898 αναβαθμίζεται σε Μικροβιολογικό.[43]
- Το 1898 αρχίζει να λειτουργεί σε ειδικό χώρο, ειδικό για παιδιά Εξωτερικό Παιδο-Ορθοπαιδικό ιατρείο (Ορθοπαιδική Κλινική).[44]
- Τον ίδιο χρόνο αρχίζει να λειτουργεί εργαστήριο "Ηλεκτροδιαγνωστικής εξετάσεως μυών και θεραπείας των νωτιαίων παραλύσεων", με τη χρήση γαλβανικού και φαραδικού ρεύματος.[45]
- Το 1899, η ΠΚΠΑ αποκτά τις πρώτες τρεις θερμοκοιτίδες,[46] τον επόμενο χρόνο άλλες έξι47 και τον μεθεπόμενο (1901) άλλες τέσσερις. Δημιουργείται, λοιπόν, το πρώτο Νεογνικό Τμήμα στη χώρα μας.[48]
- Το 1900 λειτουργούν δύο θάλαμοι απομόνωσης για νοσηλεία παιδιών με μεταδοτικά νοσήματα.[49,50]
- Το 1901 δημιουργείται Τμήμα Εξωτερικών Αρρώστων (Εξωτερικό Παιδιατρικό Ιατρείο).[51] Το 1907, το Εξωτερικό Ιατρείο ονομαζόταν "Τμήμα των Εξωτερικών Αρρώστων Απόρων Παίδων της Πόλεως".[52]
- Αξίζει να αναφερθεί ότι η Πανεπιστημιακή Κλινική "εις τον άνω όροφον" του "Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Παίδων" είχε δημιουργήσει "Χειρουργείον", στο οποίο χειρουργούν οι ιατροί της Π.Κ.Π.Α. τις απλές περιπτώσεις, ενώ οι δύσκολες αποστέλλονται στο Δημοτικό Νοσοκομείο "Η ΕΛΠΙΣ", στο οποίο ήταν εγκαταστημένες όλες σχεδόν οι Πανεπιστημιακές Κλινικές.[53] Ίσως "Χειρουργείον" και να υπήρχε από πιο παλιά, δεδομένου ότι υπάρχει συχνά αναφορά-αίτηση στα διάφορα Πρακτικά Συνεδριών (Πανεπιστημιακής Συγκλήτου,[54,55,56] Αδελφάτου του Δ.Β.Α.,[57] του Δήμου[58,59]) για την αγορά χειρουργικών εργαλείων.
- Το 1904 στελέχη της Κλινικής (Μάρκος Τζουμάρας) συμμετέχουν στη μεταφορά νεογνών από το Δημοτικό Μαιευτήριο στο Δ.Β.Α..
- Το 1905, με δωρεά της κ. Αυγερινού-Αβέρωφ λειτουργεί στο χώρο της Π.Κ.Π.Α. ένας "χειρουργικός θάλαμος" με υπεύθυνο τον Ιωάννη Γεωργιάδη (Ολυμπιονίκης στα 1896 και μετέπειτα πρώτος καθηγητής της Ιατροδικαστικής στο Εθνικό μας Πανεπιστήμιο).[60] Το "Χειρουργείον" αυτό διέκοψε τη λειτουργία του μετά από δύο περίπου χρόνια λόγω ελλείψεως πόρων.61,62
Πρέπει να τονισθεί ότι όλα τα ανωτέρω έγιναν μερίμνη του Αδελφάτου του Δ.Β.Α., ενώ το Πανεπιστήμιο και η Πολιτεία παραμένουν αμέτοχοι στα "τεκταινόμενα".[63] Από τους βασικότερους χορηγούς για τη λειτουργία της Π.Κ.Π.Α. ήταν ο αείμνηστος εθνικός μας ευεργέτης Ανδρέας Συγγρός.[64]
"Διά ταύτα η πόλις των Αθηνών και το Πανεπιστήμιον οφείλουσι χάριτας εις το Αδελφάτο του Ιδρύματος".

Προσωπικό Κλινικής
Λαμπρά ονόματα της Επιστήμης υπηρέτησαν στην Π.Κ.Π.Α. και μάλιστα σε μια εποχή που ακόμη η ιατρική ορολογία στη χώρα μας δεν έχει διαμορφωθεί και η "Παιδιατρική" μόλις έχει αποσπασθεί από την Παθολογία και αρχίζει να ανδρώνεται με τη βοήθεια και των άλλων ειδικοτήτων, Μικροβιολογίας και Παθολογικής Ανατομίας, αλλά και των Φυσικών Επιστημών.[65] Έτσι, στην Πανεπιστημιακή Κλινική την ιστορούμενη περίοδο εργάσθηκε το ακόλουθο προσωπικό:
Καθηγητές:
Αναστάσιος Ζίννης (1878-1899)[66]
Νικόλαος Πεζόπουλος, καθηγητής της Παθολογικής Ανατομίας (1899-1906)[67,68]
Χρήστος Μαλανδρίνος, (1907-1910)[69,70,71,72]
Νικόλαος Δελλαπόρτας (1910-1912)[73]
Χρήστος Μαλανδρίνος (1912-1928)[74]
Υφηγητές (* = έτος παραδοχής Υφηγεσίας):
Γεώργιος Βλαχάκης, (1880-81)* [75]
Κυριάκος Κυριαζίδης (1883-84)* [75]
Γεώργιος Τροχάνης (1891)* [75]
Δούκας Δημητριάδης (1893-94)* [76]
Αλκιβιάδης Παπαπαναγιώτου (1898)* [77,78]
Σπυρίδων Καραβασίλης (1898)* [79,80]
Γεώργιος Παπαβασιλείου (1899)* [81]
Κωνσταντίνος Παπαγιάννης (1899)* [82]
Χρήστος Μαλανδρίνος (1900)* [82]
Σπυρίδων Λούρος (1900)* [83]
Κωνσταντίνος Παυλούσης (1902)*[84]
Νικόλαος Κεφαλληνός (1907)* [85]
Πανεπιστημιακοί Επιμελητές:
Κωνσταντίνος Παπαγιάννης (1890-92), ένας από τους πρώτους τρεις Επιμελητές της Ιατρικής Σχολής[85]
Σπυρίδων Καραβασίλης (1892-96)[85]
Αλκιβιάδης Παπαπαναγιώτου (1896-99)[85]
Σπυρίδων Καραβασίλης (1899-1901)[85]
Καρδαμάτης Ιωάννης (1901-Απρίλιο 1903)[86]
Μάρκος Τζουμάρας (1907-1913)
Κωνσταντίνος Μακαρονόπουλος (1913-1915)
Πανεπιστημιακοί Βοηθοί:
Σπυρίδων Καραβασίλης (1892-94)[87]
Αλκιβιάδης Παπαπαναγιώτου (1894-95)
Σπυρίδων Καραβασίλης (1895-96)[87]
Αλκιβιάδης Παπαπαναγιώτου (1896-97)
Κωνσταντίνος Μακαρονόπουλος (1908-12)88
Δύο Βοηθοί, Κ. Γερασίμου (1912-14)[89]
Κ. Γερασίμου και Σπυρίδων Τσούκας (1914-1915)90
Λοιποί ιατροί:
Για τις νοσηλευτικές ανάγκες της, η Π.Κ.Π.Α. επικουρείται:
- Από ένα μεγάλο αριθμό Δημοτικών ιατρών,[91] με πρώτο τον Γεώργιο Νεοκλή[92], εσωτερικών[92] ή εξωτερικών βοηθών. Η θέση του Βοηθού ιατρού στο Βρεφοκομείο ήταν πολύ τιμητική και αποτελούσε το "διαβατήριο" για την είσοδο στο Πανεπιστήμιο.[93] Έτσι, π.χ. ο Καθηγητής Χ. Μαλανδρίνος διατηρεί μέχρι το 1908 τη θέση του πρώτου Βοηθού ιατρού, ενώ είχε εκλεγεί καθηγητής το 1906.[94]
- Από διάφορους Συμβούλους, άμισθους95 ή έμμισθους,[96] όπως:
Ορθοπεδικό, τον Υφηγητή Κωνσταντίνο Κυριαζίδη,[97]
Οφθαλμολόγο, με πρώτο τον μετέπειτα Καθηγητή Γεώργιο Γαζέπη (1888),[98]
Παθολογοανατόμο, τον Καθηγητή Δημήτριο Χασιώτη (1889-90),[99]
Οδοντίατρο, τον Δημήτριο Δημητριάδη, τον μετέπειτα πρώτο καθηγητή της ΩΡΛ Κλινικής του Εθνικού μας Πανεπιστημίου, (1900-01),[100]
Χειρουργό, τον Δημήτριο Κόκκορη, Υφηγητή της Χειρουργικής Παθολογίας (1900-01).[101]
Οι υπόλοιπες ιατρικές ειδικότητες καλύπτονται από τους ιατρούς των αντιστοίχων Πανεπιστημιακών Κλινικών.
Η λειτουργία της Π.Κ.Π.Α. υποστηρίζεται από το διοικητικό και νοσηλευτικό προσωπικό του Δ.Β.Α. Αξίζει να σημειωθεί ότι το πάντα λιγοστό νοσηλευτικό προσωπικό, εκτός των άλλων, συμμετέχει και στη λειτουργία του Εργαστηρίου της Κλινικής.[102] Οι θηλάστριες αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του ανθρώπινου δυναμικού της Κλινικής. Έτσι, το πρώτο "Πανεπιστημιακό Προσωπικό" που πλαισίωσε τον πρώτο Καθηγητή - Διευθυντή της Π.Κ.Π.Α. Α. Ζίννη, ήταν τέσσερις θηλάστριες.[103]

Από τη λειτουργία της Π.Κ.Π.Α.
Σχετικά με τη λειτουργία της Παιδιατρικής Κλινικής ισχύει απόλυτα η άποψη του Καθηγητή και Κοσμήτορος της Νομικής Σχολής κατά το Ακαδημαϊκό Έτος 1916-17, Κωνσταντίνου Βασιλείου, ο οποίος σε Συνεδρία της Πανεπιστημιακής Συγκλήτου είχε πει χαρακτηριστικά:
"Η Ιστορία της Παιδιατρικής Κλινικής πρόκειται μαρτύριον".[104]
Η λειτουργία της πάντοτε στηριζόταν στα γλίσχρα οικονομικά του Ιδρύματος,105 σε αντίθεση με την πολυτελή διαβίωση του προσωπικού,[106] τα σκάνδαλα και τις καταχρήσεις του.
Πρέπει να τονισθεί η μεγαλειώδης προσφορά της "Επιτροπής Κυριών" του Δ.Β.Α. που το ανδροκρατούμενο Αδελφάτο του κατέφευγε σ' αυτές όποτε δεν υπήρχαν χρήματα.[107] Την Επιτροπή αποτελούσαν διάφορες Κυρίες της υψηλής Κοινωνίας των Αθηνών.[108]
Η αδιαφορία του Πανεπιστημίου είναι χαρακτηριστική! Για όλο το χρονικό αυτό διάστημα, 1879-1915, το Πανεπιστήμιο δαπάνησε μόνο 48.400 δρχ.109
Οι Κυβερνήσεις, ανάλογα με το ποια είναι στην εξουσία, απολύει τους Καθηγητές, όπως τον Α. Ζίννη (1882, για λίγους μήνες),110 τον Χ. Μαλανδρίνο (1910-12),111 τον Ν. Δελλαπόρτα (1899-1910),112 οι οποίοι με τη σειρά τους απολύουν τους Επιμελητές και Βοηθούς. Ποτέ η Πολιτεία δε δέχθηκε να επιχορηγήσει το Ίδρυμα.[113]
Έτσι, τον Απρίλιο του 1903, η Π.Κ.Π.Α, "Η εν τω Βρεφοκομείο Αθηνών Κλινική των Παιδικών Νοσημάτων έπαυσεν λειτουργούσα" μετά από απόφαση του Αδελφάτου, λόγω ελλείψεως χρημάτων και μη αρωγής του Πανεπιστημίου.114 Όταν το γεγονός αυτό έγινε γνωστό στην Ιατρική Σχολή, η Συνεδρίασή της μετατρέπεται σε μαγκουροπόλεμο, μεταξύ του Καθηγητή-Επιτηρητή της Έδρας Ν. Πεζόπουλου και των Καθηγητών που ήταν και Μέλη του Αδελφάτου του Δ.Β.Α., Ν. Καλικούνη και Ι. Ζωχιού.115 Τελικά γίνεται παρέμβαση του Πρυτάνεως, αλλά και του Υπουργού Παιδείας.[116]
Στις 5-5-1907 αποφασίζεται από το Αδελφάτο του Δ.Β.Α η ανασύσταση της Παιδιατρικής Κλινικής, μετά από αίτηση της Πρυτανείας.[117]
Η Κλινική λειτουργεί μέχρι στις 15-9-1911 που καταργείται για δεύτερη φορά, μετά την απόλυση του Καθηγητού Χ. Μαλανδρίνου. Τότε, στο Δ.Β.Α. Διευθυντής της Ιατρικής Υπηρεσίας έγινε ο Επιμελητής Μάρκος Τζουμάρας με βοηθό τον Κ. Μακαρονόπουλο, οι οποίοι με επιμέλεια και ζήλο ασκούν τους φοιτητές.[118]
Τον Απρίλιο του 1913, η Πανεπιστημιακή Σύγκλητος επιτέλους εγκρίνει την ανασύσταση της Παιδιατρικής Κλινικής.
Η Π.Κ.Π.Α. λειτουργεί στο Δ.Β.Α. μέχρι τις 31-12-1915,[119] οπότε με επίμονες ενέργειες του Καθηγητού Χ. Μαλανδρίνου, η Π.Κ.Π.Α. αρχίζει να λειτουργεί στις 14-9-1916, στην Οικία Ράινεκ, στην οδό Ακαδημίας 22, ως αμιγής Πανεπιστημιακή Κλινική,[120] για να οδηγηθεί το 1926 στη σημερινή της θέση, στο Νοσοκομείο Παίδων Αθηνών "Η Αγία Σοφία".[121]
Οι συνθήκες εργασίας ήταν δύσκολες, τα μέσα πενιχρά. Το Διοικητικό και Βοηθητικό Προσωπικό, έχοντας τις "πλάτες" κάποιου πολιτικού προσώπου, δεν υπακούει στις εντολές των ιατρών και δεν εργάζεται τις ορισμένες ώρες εργασίας. Γενικά δεν εφαρμόζει τον υπάρχοντα Εσωτερικό Κανονισμό, έστω και μετά τις τροποποιήσεις και τις βελτιώσεις του.[122]
Αντίθετα, οι ιεροφάντες της Επιστήμης υπακούουν στο καθηκοντολόγιο, που υπάρχει από το 1884, των ιατρών της Π.Κ.Π.Α.[123] και στον Εσωτερικό Κανονισμό του Ιδρύματος και προσφέρουν τα πάντα για τη σωτηρία των δύσμοιρων "Θρεπτών του Δήμου Αθηναίων". Έτσι, ειδικά για τον Α. Ζίννη, τον Πατέρα των Βρεφών, έχει γραφεί ότι: "Όσα παιδιά έσφαξε ο Ηρώδης, άλλα τόσα ίσως και περισσότερα είχε σώσει ο Ζίννης".[124]
Όλοι οι καθηγητές και ιδίως οι Α. Ζίννης και Χ. Μαλανδρίνος, υποβάλουν συνεχώς προτάσεις προς κάθε κατεύθυνση, Αδελφάτο,[125] Δήμο,[126] Σχολή,[127] Σύγκλητο[128] για τη βελτίωση των συνθηκών λειτουργίας του Καταστήματος.
Οφείλουμε να τονίσουμε ότι η λειτουργία του Δ.Β.Α. συνετέλεσε σημαντικά στη μείωση των βρεφοκτονιών στην Αθήνα.

Νοσηλευτικό Έργο
Η νοσηλευτική κίνηση της Π.Κ.Π.Α. στην ιστορούμενη περίοδο φαίνεται στον πίνακα που ακολουθεί:[129]
Αξίζει να σημειωθεί ότι η θνησιμότητα των Εκθέτων και Ορφανών "των μαρτύρων" αυτών της Επιστήμης ήταν πολύ μεγάλη. Έτσι, όχι άδικα, το Δ.Β.Α. ονομάσθηκε "ΒΡΕΦΟΚΤΟΝΕΙΟΝ". Κύρια αιτία θανάτου ήταν η "ΠΕΙΝΑ", ο "ΜΑΡΑΣΜΟΣ" και οι διάφορες επιδημίες.
Παράλληλα, για τη σωστότερη νοσηλεία των μικρών ασθενών, οι ιατροί της Π.Κ.Π.Α. εφαρμόζουν πρωτοποριακές θεραπευτικές πράξεις. Έτσι:
- Το 1895, στην Π.Κ.Π.Α. ο Υφηγητής της Παθολογίας των Παίδων Δούκας Δημητριάδης, άρχισε πρώτος στη χώρα μας την αντιδιφθεριτική οροθεραπεία,130 δύο μόλις χρόνια μετά την ανακάλυψή της από τους Behring και Wernicke. Στα πρακτικά του Αδελφάτου του Βρεφοκομείου υπάρχει αναφορά πως ευχαρίστως (το Αδελφάτο) εγκρίνει "την αγοράν φυαλιδίων ορού προς διάσωσιν των διφθεριώντων ορφανών".[131]
- Tον Ιανουάριο του 1897, ο Υφηγητής Χρήστος Μαλανδρίνος ανακοίνωσε την πρώτη διασωλήνωση τραχείας σε Έλληνα πολίτη και συγκεκριμένα σε παιδί με σπασμωδική λαρυγγίτιδα.[132]
- Από τον Μάιο του 1899, ο ιατρός Αλέξανδρος Δευτεραίος, ο οποίος διέθετε ιδιωτικό κέντρο εμβολιασμού για την ευλογιά, ανέλαβε να εμβολιάζει δωρεάν τα Έκθετα.[133] Ο εμβολιασμός για την ευλογιά άρχισε στην Ελλάδα από το 1835, με το Β. Διάταγμα της 4 Απριλίου 1835 "Περί εισαγωγής του εμβολιασμού της δαμαλίδος".
- Ο Υφηγητής "Σπυρίδων Καραβασίλης εφαρμόζει πλύσεις του εντέρου δια θερμού ύδατος 400-410. Η εργασία αυτού ενέχει πρωτοτυπίαν αναφέρεται υπό του Nobecourt".[134]

Εκπαιδευτικό - Διδακτικό Έργο
Προπτυχιακή Εκπαίδευση
Όπως προκύπτει από τα βιβλία "Αναγραφαί Αρχών και Προγραμμάτων" του Εθνικού μας Πανεπιστημίου, τα μαθήματα των Καθηγητών της Παιδιατρικής γινόταν στο Δ.Β.Α. "της διδασκαλίας γενομένης επί βρεφών εκ των εν τω Βρεφοκομείω",[135] ή από παιδιά που έρχονταν στα Εξωτερικά Ιατρεία και φρόντιζαν να τα κρατούν με χίλιους κόπους για την εκπαίδευση των φοιτητών.
Μέσα στο Βρεφοκομείο, λοιπόν, στο ειδικά διαμορφωμένο πρώτο "Αμφιθέατρο" της Παιδιατρικής Κλινικής του Εθνικού Πανεπιστημίου,[136,137] οι φοιτητές άκουσαν τα μαθήματα της Παιδιατρικής από τους σοφούς εκείνους Πανεπιστημιακούς Διδασκάλους του προηγούμενου αιώνα.
Οι Υφηγητές έκαναν τα μαθήματά τους στο γνωστό μας αμφιθέατρο της Ιατρικής Σχολής, στο κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου. Μερικοί από αυτούς "προς άγραν ακροατών περιήρχοντο" τον περιβάλλοντα χώρο του Πανεπιστημίου, αναπτύσσοντας δημόσιες σχέσεις με τους φοιτητές.
Από το 1900 (Επιτηρητής της Έδρας ο Καθηγητής Ν. Πεζόπουλος) άρχισε για πρώτη φορά και ένας άλλος τρόπος διδασκαλίας των φοιτητών, αυτός των εκπαιδευτικών περιπάτων, από τον Επιμελητή της Κλινικής, Υφηγητή της Παθολογίας των Παίδων, Σπυρίδωνα Καραβασίλη:[138]
"... Κατά το 1900-1906 εξηρχόμην πλειστάκις μετά των κ.κ. Φοιτητών εις περιπάτους ανά τας διαφόρους συνοικίας της πόλεως και αυτά τα περίχωρα, όπως επί αρρώστων επιδείξω και ζωντανήν καταστήσω την διδασκαλίαν των εξανθηματικών πυρετών, ους, ως είναι γνωστόν, εν τοις ημετέροις νοσοκομείοις σπανίως συναντώμεν".[139]
Τον τρόπο αυτό της διδασκαλίας συνέχισε και ο Καθηγητής Χ. Μαλανδρίνος.[140]
Από το Ακαδημαϊκό έτος 1884-1885, στις παραδόσεις των μαθημάτων της Παιδιατρικής Κλινικής του Εθνικού Πανεπιστημίου περιλαμβάνονταν και δύο ώρες την εβδομάδα διδασκαλίας Στοιχείων Ορθοπαιδίας (Ορθοπεδικής).[141]
Το μάθημα αυτό πρώτος δίδαξε ο Υφηγητής της Παθολογίας των Παίδων Κωνσταντίνος ή Κυριάκος Κυριαζίδης, από το 1884 μέχρι το Ακαδημαϊκό Ετος 1897-1898.[142]
Το 1903, στην Ιατρική Σχολή του Εθνικού Πανεπιστημίου άρχισε να διδάσκεται η Παιδοχειρουργική, ως ανεξάρτητο μάθημα, από τον Υφηγητή Ιωάννη Χρυσοσπάθη, τον μετέπειτα (1925) πρώτο Καθηγητή της Ορθοπεδικής Κλινικής του Εθνικού μας Πανεπιστημίου.[143]
Στον πίνακα που ακολουθεί φαίνεται ο συνολικός αριθμός των φοιτητών που διδάχθηκαν την "Παιδιατρική":
Κατά την περίοδο, λοιπόν, αυτή εκπαιδεύτηκαν στο Δ.Β.Α. 6.180 φοιτητές, δηλαδή όλοι οι φοιτητές της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου.
Από το Ακαδημαϊκό έτος 1890-1891 άρχισε να λειτουργεί στο "ΘΕΡΑΠΕΥΤΗΡΙΟΝ", για πρώτη φορά φροντιστήριο (τέσσερις ώρες την εβδομάδα) για τους τεταρτοετείς και λοιπούς φοιτητές της Ιατρικής Σχολής, από τον πρώτο Επιμελητή της Παιδιατρικής Κλινικής του Εθνικού μας Πανεπιστημίου Κωνσταντίνο Παπαγιάννη.[144]
Έτσι, τα Έκθετα "χρησίμευσαν" ως μάρτυρες και για την εκπαίδευση των φοιτητών, οι οποίοι εξασκούντο στις "Πλύσεις στόματος, στομάχου και εντέρων, διατροφήν των βρεφών διά της ρινός και διά του οισοφαγείου, διασωλήνωσιν του λάρυγγος και τραχειοτομίαν, εφαρμογήν του φαραδικού και γαλβανικού ρεύματος προς ηλεκτροδιαγνωστικήν εξέτασιν των μυών και θεραπείαν",[145] "την υγιεινήν και φυσιολογίαν των βρεφών, τους διαφόρους τρόπους της φυσικής και τεχνητής γαλουχίας ως και εις τας τεχνικάς μεθόδους της διατροφής των βρεφών, την διασωλήνωσιν και τραχειοτομίαν επί πτωμάτων, την νωτιαίαν παρακέντησιν, και εκ της επιδεσμολογίας, τα εις ειδικάς τινάς παθήσεις των παίδων χρήσιμα".[146]
Παρατηρεί λοιπόν κανείς, ότι στις αρχές του 20ου αιώνα, οι φοιτητές διδάσκονταν διάφορες θεραπευτικές επεμβάσεις και αμφιβάλλει κανείς αν σήμερα πια τις διδάσκονται και κύρια, αν διδάσκονται έστω τη σωτήρια επέμβαση "διασωλήνωσιν του λάρυγγος", μέθοδο που δυστυχώς σήμερα ούτε οι ειδικευόμενοι ιατροί στην Παιδιατρική δεν τη μαθαίνουν!
Το 1901, (επιτηρητής της Έδρας ο Ν. Πεζόπουλος) ιδρύεται στο Βρεφοκομείο και πάλι από τον Σ. Καραβασίλη, το πρώτο Πανεπιστημιακό Τμήμα Εξωτερικών Αρρώστων (Εξωτερικό Παιδιατρικό Ιατρείο), όπου δύο φορές την εβδομάδα εξασκούσε τους φοιτητές στη διαφορική διάγνωση και θεραπεία των παίδων.
Παράλληλα, στην ίδια Κλινική, κατά τη διάρκεια της Καθηγεσίας του Χρήστου Μαλανδρίνου, άρχισε η άσκηση των μαθητριών μαιών του "Δημοσίου Μαιευτηρίου", δηλαδή της Μαιευτικής Κλινικής του Εθνικού μας Πανεπιστημίου "δυνάμει του από 29 Οκτωβρίου 1909 Β.Δ.",[147] στην "υγιεινήν καθ' όλου των βρεφών, διατροφήν, νοσηλείαν και περίθαλψιν τούτων".

Μεταπτυχιακή Εκπαίδευση
Συνολικά 60 περίπου ιατροί της εποχής ασχολήθηκαν συστηματικά με τα παιδιατρικά νοσήματα, εκπαιδευθέντες στην Π.Κ.Π.Α. Πλην της κλινικής τους ασκήσεως εκπαιδεύονται στις νεκροτομές και στην αντιμετώπιση απλών, μάλλον, χειρουργικών περιστατικών. Παράλληλα λαμβάνουν μέρος στο ερευνητικό έργο της Κλινικής και στις κλινικοπαθολογοανατομικές συζητήσεις που διοργανώνονται από τα ανώτερα στελέχη της Κλινικής.

Ερευνητικό Έργο
Τα "δύστηνα Έκθετα", τόσο ζωντανά όσο και νεκρά, σε όλη τη διάρκεια της λειτουργίας του Δ.Β.Α. έγιναν "μάρτυρες" των διαφόρων ερευνητικών εργασιών της ιατρικής υπηρεσίας του Βρεφοκομείου και κυρίως αυτών που αφορούσαν:
α. Στην εξεύρεση τρόπων τεχνητής διατροφής, θέμα το οποίο, κυρίως, απασχόλησε πολλούς, σχεδόν όλους, τους πρώτους εκείνους διδασκάλους της Παιδιατρικής. Στη διάρκεια αυτών των μελετών, πολλές φορές μεταξύ των άλλων παρενεργειών, ήταν υπαρκτός ο κίνδυνος ακόμη και για την ίδια τη ζωή των ατυχών αυτών Εκθέτων-Μαρτύρων της Επιστήμης.148
Ήδη ο ιατρός-Καθηγητής Α. Ζίννης από το 1859 χρησιμοποιεί τα Έκθετα ως μάρτυρες, προκειμένου, κατά την ομολογία του ίδιου, "να εφαρμόσουμε το νέο σύστημα διατροφής των Εκθέτων"149 χρησιμοποιώντας "όνειον" γάλα[150,151] ή "αίγειον" ή "βόειον"152 ή γάλα αποστειρωμένο, το οποίο σύμφωνα με τις πληροφορίες (από πίνακες που υπήρχαν) του Αδελφάτου, "μάλλον επιβλαβές ή οφέλιμον αποβαίνει".153 Τελικά, η χρήση αποστειρωμένου γάλακτος διακόπτεται, ενώ σε σύντομο χρονικό διάστημα επιτρέπεται πάλι, προκειμένου να επαναληφθούν τα πειράματα του Καθηγητού, πάντοτε όμως "τη επιβλέψει αυτού" και μετά από συνεννόηση με το μέλος του Αδελφάτου, Υφηγητού της Φαρμακολογίας, Ν. Σ. Δελλαπόρτα.154 Επιτρέπεται, επίσης, και η χρήση του γαλακτούχου αλεύρου ως συμπληρωματική τροφή των ηλικίας 3-9 μηνών βρεφών, ήδη από το 1879, (ανακοινώσεις στην Ιατρική Εταιρεία Αθηνών, π.χ. Συνεδρία της 23-2-1879), το οποίο τελικά αποφασίσθηκε να προμηθεύεται απ' ευθείας από την Ευρώπη.[155]
Με τη χρήση αποστειρωμένου γάλακτος στη διατροφή των Εκθέτων ασχολήθηκε και ο Υφηγητής Αλκιβιάδης Παπαπαναγιώτου κατά το διάστημα της Επιμελητείας του στην "Κλινική των Παίδων" (1896-1899).[156] Και ενώ σύντομα του απαγορεύθηκε η μελέτη αυτή, στη συνέχεια του επετράπη να δοκιμάσει και πάλι τη χρήση αποστειρωμένου γάλακτος, διότι κρίθηκε ως "αναγκαιοτάτη ιδίως κατά τας θερμάς του έτους εποχάς" παρ' όλο που είχε αποτύχει η πρώτη του προσπάθεια.[157]
Λίγο καιρό αργότερα ο Διευθυντής του Ιδρύματος, ιατρός Ιωάννης Οριγώνης, τονίζει ότι η χρήση αραιωμένου αποστειρωμένου γάλακτος με "γλυκανισούχο ύδωρ" αντί του σκέτου ύδατος , έχει πολύ καλά αποτελέσματα στη διατροφή των Εκθέτων, σε συνδυασμό με την εφαρμογή του συστήματος της εξετάσεως του γάλακτος με διάφορα γαλακτόμετρα.[158]
Με τον τρόπο διατροφής των Εκθέτων πειραματίσθηκε και ο Χρήστος Μαλανδρίνος, τόσο ως Υφηγητής εφαρμόζοντας τη μέθοδο του οξυγάλακτος (Μπαμπέρ), [159] όσο και ως Καθηγητής εφαρμόζοντας ως τρόπο διατροφής των βρεφών κύρια την τεχνητή γαλουχία "διά βοείου γάλακτος, οτέ μεν αποστειρωμένου δι' ειδικών μηχανημάτων, οτέ δε τροποποιημένου κατά διαφόρους τρόπους, και άλλοτε αποβουτυρωμένου",160 χρησιμοποιώντας ως μάρτυρες πάλι τα ορφανά του Ιδρύματος.
Ως μάρτυρες υπέρ της επιστήμης χρησιμοποιήθηκαν ακόμη και τα πρόωρα και ατελώς ανεπτυγμένα νεογνά (λιποβαρή), δεδομένου ότι ο Καθηγητής Χ. Μαλανδρίνος ασχολήθηκε και "περί της διατροφής και των εφαρμοζομένων μέσων επί των ατελώς ανεπτυγμένων βρεφών".[161]
Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Χρήστος Μαλανδρίνος ήταν ο πρώτος στην Ελλάδα και μάλιστα μεταξύ των πρώτων Ευρωπαίων Παιδιάτρων που παρασκεύασε και έκανε μελέτες "επί του αποβουτυρωθέντος οξυγάλακτος".
Ένας άλλος Υφηγητής που ασχολήθηκε με τον τρόπο διατροφής των Εκθέτων, χρησιμοποιώντας τα ως μάρτυρες, ήταν ο Υφηγητής Σπυρίδων Καραβασίλης, ο οποίος με την υπ' αριθ. πρωτ. 90/12-5-1915 αίτησή του, ζήτησε να του επιτραπεί να πειραματισθεί χορηγώντας σε ορισμένο αριθμό μαρτύρων-βρεφών, γάλα που ο ίδιος παρασκεύαζε.[162] Λίγους μήνες αργότερα:
"Ανακοινούται υπό του παρισταμένου Διευθυντού του Ιδρύματος, ότι... Ατυχώς όμως παρά πάσας τας φιλοτίμους μερίμνας του κ. Καραβασίλη, τα βρέφη κατέρρευσαν επί τοσούτον, ώς αναφέρει και ο κ. Καθηγητής (Μαλανδρίνος) εν τω υπ' αριθ. 118 εγγράφω αυτού, ώστε ν' απειλήται και αυτή η ζωή των. Κατά συνέπειαν διετάχθη την 29ην Ιουνίου ε.έ. η διακοπή των πειραμάτων, το συμπέρασμα των οποίων είναι ότι το υπό του κ. Καραβασίλη παρασκευαζόμενον γάλα ούδόλως απεδείχθει, τουλάχιστον διά τα του Βρεφοκομείου βρέφη, κατάλληλον όπως αναπληρώση το γυναικείον τοιούτον, ως επηγγέλθη ούτος".[163]
Από όλα τα ανωτέρω προκύπτει ότι η προσπάθεια των Ελλήνων Παιδιάτρων να ανακαλύψουν νέους τρόπους παρασκευής γάλακτος ικανού να υποκαταστήσει την έλλειψη του μητρικού δεν ήταν πάντοτε επιτυχής.
β. Στη χρήση διαφόρων φαρμάκων για την αντιμετώπιση διαφόρων νοσημάτων, όπως: κινίνης "εις ασθενείς πάσχοντας υπό ύδρωπος ένεκα καρδιακού νοσήματος",164 βάμματος ιωδίου κατά των "διαλειπόντων πυρετών",[165] ειδικού φαρμάκου για τη θεραπεία της χρόνιας διάρροιας,[166] για το οποίο ο Καθηγητής Α. Ζίννης αναφέρει ότι "μετ' επανειλημμένας δε δοκιμάς έφθασα εις συνδυασμόν ηπίων τινών ιαματικών ουσιών, όστις και εν τω Βρεφοκομείω και εν τη ιδιαιτέρα πελατεία μου, από πολλού ήδη χρόνου απεδείχθη λίαν επιτυχής",[167] ιωδιούχου καλίου για τη βρογχοπνευμονία,[168] υπερχλωριούχου σιδήρου για τη θεραπεία της διφθερίτιδος[169] κ.ά.
γ. Στην κλινική έκφραση διαφόρων νοσημάτων στην παιδική ηλικία.
- Έτσι ο Καθηγητής Αναστάσιος Ζίννης:
"Όστις πρώτος εν Ελλάδι ενέκηψε μετά ζήλου περί τα νοσήματα της παιδικής ηλικίας, ουχί αρκεσθείς εις την αταλαίπωρον μετεφύτευσιν ξένων θεωριών και παρατηρήσεων, αλλά μελετήσας κατά βάθος την τοπικήν έκφρασιν των νοσημάτων τούτων εν σχέσει προς τας συνθήκας του παρ' ημίν βίου, προς τους κλιματολογικούς λόγους και τας ατμοσφαιρικάς διαθέσεις, και βασίσας πάσας ταύτας τας παρατηρήσεις επί στατιστικών πινάκων, μετά κόπων πολλών καταρτισθέντων, αντλήσας δε τας θεραπευτικάς και υγειονομικάς ενδείξεις από μακράς και πολυτίμου πείρας, ήν προσεπόρισεν αυτώ εκτός της ευρείας ιδιωτικής ενεργείας, και η Διεύθυνσις του Νηπιακού Ορφανοτροφείου".[170]
- Ο Πανεπιστημιακός Επιμελητής Ιωάννης Καρδαμάτης, ο μετέπειτα πρώτος Υφηγητής των Τροπικών Νόσων, σε συνεργασία με τον επιτηρητή της Έδρας Καθηγητή Ν. Πεζόπουλο, είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά στη νεώτερη Ιστορία της Ιατρικής με το πρόβλημα της ελονοσίας, με μάρτυρες τα Έκθετα παιδιά του Βρεφοκομείου.[171]
- Ο Καθηγητής Χ. Μαλανδρίνος, πειραματιζόμενος "Περί των οδών της μολύνσεως διά του μικροβίου του Κωχ, επί τη βάσει κλινικών παρατηρήσεων και 91 ιδίων νεκροτομών" ανακοινώνει τα αποτελέσματά του "κατά το 1909, εις το Α΄ Πανελλήνιον κατά της φυματιώσεως Συνέδριον, Αθήναι 1909" και παράλληλα τον ίδιο χρόνο πειραματιζόμενος στα Έκθετα του Βρεφοκομείου, βεβαιώνει κλινικά την ύπαρξη στην Ελλάδα του παιδικού μέλανος πυρετού, δηλαδή του Kala-Azar.
δ. Στον έλεγχο επιτυχίας εμβολιασμού, όπως της επιτροπής της συσταθείσης από τον Υπουργό "επί των Εσωτερικών", ο οποίος με το υπ' αριθμ. πρωτ. 3.260 έγγραφό του, πήρε άδεια του Αδελφάτου για την επιτροπή αυτή "όπως διευκολυνθή αύτη προς εμβολιασμόν βρεφών ίνα εξελεγχθή η επιτυχία ή μη της δαμαλίδος".[172] Έτσι, για άλλη μια φορά, τα δύστυχα βρέφη του Βρεφοκομείου προσφέρονται ως μάρτυρες νέας κλινικής μελέτης.
ε. Στο νεκροτομείο της Π.Κ.Π.Α., ο Καθηγητής Αν. Ζίννης και οι συνεργάτες του, με τη βοήθεια του Καθηγητή της Παθολογικής Ανατομίας του Εθνικού Πανεπιστημίου, Δημητρίου Χασιώτη, έκαναν τις νεκροτομές των άτυχων Εκθέτων και παράλληλα εκτελούσαν παθολογοανατομικές έρευνες που, μεταξύ των άλλων, ήταν και σχετικές με τη φυματίωση της βρεφικής ηλικίας και τους υφέσιμους πυρετούς, ενώ παράλληλα στην Κλινική γίνονταν κλινικοπαθολογοανατομικές συζητήσεις. Πολλές φορές γινόταν επίδειξη παθολογοανατομικών παρασκευασμάτων στην Ιατρική Εταιρεία Αθηνών, παράλληλα με την ανακοίνωση του περιστατικού του θανόντος άτυχου παιδιού.[173] Η έρευνα αυτή, όπως επίσης και πολλές άλλες, βραβεύθηκε από την Ιατρική Ακαδημία των Παρισίων.[174,175]
Την περίοδο του Επιμελητού της "Κλινικής των Παίδων" Κ. Παπαγιάννη, σύμφωνα με την ομολογία του: "ενεργήσαμεν δε τότε υπέρ τας 200 νεκροτομάς",176 ενώ την περίοδο 1896-1902, με τη φροντίδα του Επιμελητού Σπυρίδωνος Α. Καραβασίλη, είχαν γίνει περισσότερες από 300 νεκροτομές.[177]
Νεκροτομές και έρευνα επί της παιδικής φυματιώσεως έγιναν και στην περίοδο της καθηγεσίας του Χρήστου Μαλανδρίνου.[178]
Μια άλλη προσφορά του Τμήματος αυτού του Βρεφοκομείου υπέρ της Ιατρικής γενικότερα, ήταν η παραχώρηση των πτωμάτων των άτυχων αυτών "Θρεπτών του Δήμου" για ερευνητικούς σκοπούς, σε άλλες Πανεπιστημιακές Έδρες.179
Π.χ., μετά από αίτηση του Καθηγητού του Εθνικού Πανεπιστημίου Γεωργίου Σκλαβούνου, εγκρίνεται να του παραχωρηθούν πέντε πτώματα για επιστημονική μελέτη υπό τον όρο ότι αυτά θα παραδοθούν "εν νυκτί" και μετά από σύνταξη της ληξιαρχικής πράξεως. Η παράδοσή τους θα γινόταν από τον αρμόδιο υπάλληλο του Βρεφοκομείου.[180]

Συγγραφικό Επιστημονικό Έργο
Το συγγραφικό έργο στην ιστορούμενη περίοδο ήταν πολύ σημαντικό. Πολλές εργασίες, διατριβές, μονογραφίες των Ελλήνων Παιδιάτρων, Καθηγητών, Υφηγητών και Επιμελητών της Π.Κ.Π.Α. παρουσιάσθηκαν στην Ιατρική Ακαδημία των Παρισίων, υποστηρίχθηκαν από μεγάλα ονόματα της ιατρικής επιστήμης, όπως π.χ. ο A. Laveran, και βραβεύθηκαν αποσπώντας χρυσό, ασημένιο ή χάλκινο μετάλλιο.[181]
Το συγγραφικό έργο της Π.Κ.Π.Α. την περίοδο αυτή φαίνεται στον πίνακα που ακολουθεί:
Κλείνοντας το κεφάλαιο της πρώτης περιόδου, συμπεραίνουμε ότι η πρώτη περίοδος της Π.Κ.Π.Α., η περίοδος του Βρεφοκομείου όπως ονομάζεται, έχει ουσιαστική συμβολή στην εξέλιξη της Παιδιατρικής.
Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος αγωνίζεται να βρει το δρόμο του κοινωνικά, επιστημονικά, πολιτισμικά. Το Βρεφοκομείο Αθηνών, το λίκνο της Παιδιατρικής, προσπαθεί να καλύψει το μεγάλο κοινωνικό πρόβλημα της έκθεσης των βρεφών και μέσα από αυτή την προσπάθεια ξεκινά η επιστήμη της Παιδιατρικής. Με πενιχρά οικονομικά μέσα αρχίζει η νοσηλεία των παιδιών, το διδακτικό έργο των φοιτητών και οι πρώτες επιστημονικές ανακοινώσεις ερευνητικών εργασιών, αλλά μπαίνουν και οι βάσεις της Προληπτικής Ιατρικής με την έναρξη των εμβολιασμών και τη νοσηλεία των πασχόντων από μεταδοτικά νοσήματα σε ξεχωριστούς θαλάμους.

History of the Pediatric Clinic of the University of Athens during the Public Nursery's period (1879-1915)
S. Loukopoulou, K. Maniati, N. Andreou, A. Stiga, P. Mexi, B. Galiaki, G. Tsoukalas, I. Tsoukalas
(Ann Clin Pediatr Univ Atheniensis 2004, 51(1): 78-90)

Historical retrospection of the Pediatric Clinic of the University of Athens during the Public Nursery's Period.
The professors' names are reported, as well as educational, research and medical work during that time.

Key words: history, Pediatric Clinic of University of Athens.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ
1. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 4-10-1860, Tόμ. A΄, σελ. 1.
2. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 4-10-1860, Τόμ. A΄, σελ. 3.
3. Aν. Zίννη. Έκθεσις των κατά τω Δημοτικώ Bρεφοκομείω Aθηνών, "Aθηναϊκή Bιβλιοθήκη", Aθήνησι 1861.
4. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 11-10-1861, Τόμ. A΄, σελ. 1.
5. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 10-7-1867, Τόμ.A΄, σελ. 37.
6. Σκιαδά Eλευθερίου: Δημοτικό Bρεφοκομείο Aθηνών, 1859-1999, σελ. 50, Aθήνα 1899.
7. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 19-8-1868, Τόμ.A΄, σελ. 43.
8. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 17-12-1871, Τόμ.A΄, σελ. 59.
9. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 4-6-1879, Τόμ.Α΄, σελ. 112.
10. Zίννη Αναστ: Έκθεσις των κατά τω Δημοτικώ Bρεφοκομείω Aθηνών, Aθήνησι 1861, σελ. 3.
11. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 22-1-1893, Τόμ. Δ΄, σελ. 2.
12. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 30-10-1892, Τόμ. Γ΄, σελ. 125.
13. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 17-3-1874, Τόμ. Α΄, σελ. 71α.
14. Σκιαδά Ελευθερίου: Α΄ Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών, 1859-1899, σελ. 64, Αθήναι 1899.
15. Zίννη Αναστ: Έκθεσις των κατά τω Δημοτικώ Bρεφοκομείω Aθηνών, Aθήνησι 1861.
16. Μαρασμός: Χρόνιος εντερικός κατάρρους 5.
17. Ζίννη Αναστασίου: Έκθεσις την κατά τω Δημοτικώ Βρεφοκομείω Αθηνών, Αθήνησι 1861.
18. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 11-10-1865, Τόμ. Α΄, σελ. 25.
19. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου, Ακαδημαϊκού Έτους 1879-80, Συνεδρία Δ΄, 26-9-1879, Τομ. ΙΒ΄, σελ. 161, Αθήναι 1878-1880.
20. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου, Ακαδημαϊκού Έτους 1879-80, Συνεδρία Ε΄, 29-9-1879, Τομ. ΙΒ΄, σελ. 162, Αθήναι 1878-1880.
21. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 12-12-1878, Τόμ. Α΄, σελ. 109.
22. Eθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Μιλτιάδου Βενιζέλου, Aκαδημαϊκού έτους 1883-84, σελ. 161-62, Aθήναι 1884.
23. Eθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Νικολάου Δαμαλά, Aκαδημαϊκού έτους 1878-1879, Aθήναι 1879.
25. Καραβασίλη Σπυρ: Έκθεσις τίτλων και έργων αυτού, σελ. 8, Αθήναι 1912.
26. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 60η 3-5-1895, Τόμ. Δ΄, σελ. 95.
27. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 26-3-1879, Τόμ. Α΄, σελ. 111α.
28. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Πρυτανική Λογοδοσία Ακαδημ. Έτος 1885-86, Λόγος Αντιπρυτάνεως Κ. Δηληγιάννη, Αθήναι 23-11-1886.
29. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Πρυτανική Λογοδοσία Μ. Κατσαρά, Ακαδημαϊκού Έτος 1896-97, σελ. 164, Αθήναι 1897.
30. Σκιαδά Eλευθερίου: Δημοτικό Bρεφοκομείο Aθηνών, 1859-1899, σελ. 75, Aθήνα 1899.
31. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 16-6-1887, Τόμ. Β΄, σελ. 16.
32. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 6-2-1889, Τόμ. Β΄, σελ 89.
33. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 2-8-1890, Τόμ. Γ΄, σελ 50.
34. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 60η 3-5-1895, Τόμ. Δ΄, σελ 95.
35. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 55η 12-3-1895, Τόμ. Δ΄, σελ 80.
36. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 14-6-1889, Τόμ. Γ΄, σελ. 43.
37. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 161, 11-5-1899, Τόμ. Ε΄, σελ 22.
38. Παπαγιάννη Κωνστ.: Απάντησις Κωνστ. Παπαγιάννη εις τον κατ' ευφημισμόν έλεγχον του Αλκιβιάδου Παπαναγιώτου, σελ. 6, Αθήναι 1903.
39. Παπαγιάννη Kωνστ.: Aπάντησις Κωνστ. Παπαγιάννη εις τον κατ' ευφημισμόν έλεγχον του κ. Aλκιβιάδου Παπαπαναγιώτου σελ. 6, Aθήναι 1903.
40. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 8-3-1893, Τόμ. Δ΄, σελ. 12.
41. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 293η , 15-12-1915, Πράξις Α΄ Τόμ. Θ΄, σελ 50-53.
42. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Μιχαήλ Κατσαρά, Ακαδημαϊκού Έτους 1895-96, σελ. 145, Αθήναι 1896.
43. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 128η, 22-3-1898, Τόμ. Ε΄, σελ. 17.
44. Kαραβασίλη Σπυρ.: Έκθεσις τίτλων και έργων αυτού, σελ. 8, Aθήναι 1912.
45. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 203η, 28-9-1902 , Τόμ. Ε΄, σελ. 274, 276-278.
46. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 157η, 2-4-1899, Τόμ. Ε΄, σελ. 74.
47. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 157η, 2-4-1899, Τόμ. Ε΄, σελ. 73.
48. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 203η, 28-9-1902, Τόμ. Ε΄, σελ. 274, 276, 278.
49. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 77η, 30-1-1896, Τόμ. Δ΄, σελ. 114.
50. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 189η, 28-10-1900, Τόμ. E΄, σελ. 187.
51. Καραβασίλη Σπυρ.: Έκθεσις τίτλων και έργων αυτού, σελ. 9, Αθήναι 1912.
52. Eθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Μιχαήλ Κατσαρά, Aκαδημαϊκού έτους 1907-1908, Αθήναι 1908.
53. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 380η, 25-8-1927, Τόμ. Ι΄, Πράξις 474, σελ. 253.
54. Eθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου, Συνεδρία 17-8-1895, Τόμ. IH΄, σελ. 161, Aθήναι 1894-97.
55. Eθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου, Τόμ. IH΄, σελ. 583-584, Aθήναι 1894-97.
56. Eθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου, Τόμ. IΘ΄, σελ. 332, Aθήναι 1897-99.
57. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 29-1-1865-8-1927, Τόμ. Α΄, σελ. 16.
58. Δήμος Aθηναίων: Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου, Τόμ.1861-68, σελ. 291, Aθήναι 1861.
59. Δήμος Aθηναίων: Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου, Τόμ. 1861-68, σελ. 309, Aθήναι 1867.
60. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Αναγραφαί Αρχών και Προγραμμάτων, Ακαδημαϊκού έτους 1903-1904, Αθήναι 1903.
61. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Μιχαήλ Χατζημιχαήλ, Ακαδημαϊκού έτους, 1889-1890, σελ. 25, Αθήναι 1890.
62. Hλιάκη Kων.: Iστορία της Iατροδικαστικής. (Aπό αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα), "Iατρικά Xρονικά". Έτος 6ον, Tευχ. 10ο, σελ. 888, Aθήναι 1930.
63. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 3-6-1881, Τόμ. Γ΄, σελ. 184, Aθήναι 1877-1881.
64. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 57η, 20-3-1895, Τόμ. Δ΄, σελ. 90.
65. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 23-1-1887, Τόμ. Δ΄, σελ. 55-56, Aθήναι 1886-1897.
66. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου, Ακαδημαϊκού έτους 1879-80, Συνεδρία Δ΄, 26-9-1879, Τόμ. ΙΒ΄, σελ. 161, Aθήναι 1878-1880.
67. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 19-3-1899, Τόμ. Ε΄, σελ. 123, Aθήναι 1897-1901.
68. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Κων. Μητσόπουλου, Ακαδημαϊκού Έτους 1900-1901, σελ. 270, Αθήναι 1901.
69. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 9-10-1906, Τόμ.ΣΤ΄, σελ. 223-224, Aθήναι 1901-1908.
70. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Νικ. Πολίτου , Ακαδημαϊκού έτους 1900-1901, σελ. 52, Αθήναι 1907.
71. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Ι. Ζολώτα , Ακαδημαϊκού έτους 1910-1911, σελ. 23, Αθήναι 1911.
72. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Πρυτανική Λογοδοσία Θεοδώρου Ζαΐμη, Ακαδημαϊκού Έτους 1912-1913, σελ. 228, Aθήναι 1913.
73. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Ιατρική Σχολή, Πρακτικά Συνεδρίου 5-10-1911, Τόμ. Ζ΄, σελ. 90-92, Αθήναι 1908-1915.
74. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Θεοδ. Ζαΐμη, Ακαδημαϊκού έτους, 1912-13, σελ. 7, Αθήναι 1913.
75. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 27-3-1890, Τόμ. Δ΄, σελ. 181-182, Aθήναι 1886-1897.
76. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 23-3-1894, Τόμ. Δ΄, σελ. 277-278, Aθήναι 1886-1897.
77. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 18-10-1897, Τόμ. Ε΄, σελ. 26-27, Aθήναι 1897-1901.
78. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 22-12-1897, Τόμ. Ε΄, σελ. 30-32, Aθήναι 1897-1901.
79. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 2-6-1898, Τόμ. Ε΄, σελ. 50-51, Aθήναι 1897-1901.
80. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 14-10-1898, Τόμ. Ε΄, σελ. 75-77, Aθήναι 1897-1901.
81. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 18-11-1899, Τόμ. Ε΄, σελ. 187, Aθήναι 1897-1901.
82. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 17-12-1899, Τόμ. Ε΄, σελ. 191-198, Aθήναι 1897-1901.
83. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 5-5-1900, Τόμ. Ε΄, σελ. 220, Aθήναι 1897-1901.
84. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 1-10-1902, Τόμ. Ε΄, σελ. 331, Aθήναι 1897-1901.
85. Eθνικόν Πανεπιστήμιον, Iατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 15-4-1914, Τόμ. Ζ΄, σελ. 257, Aθήναι 1908-1915.
86. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Σπυρ. Σακελαροπούλου, Ακαδημαϊκού έτους, 1901-1902, σελ. 75, Αθήναι 1902.
87. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Παύλου Ιωάννου, Ακαδημαϊκού έτους, 1891-92, σελ. 40, Αθήναι 1892.
88. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Γεωργίου Δέρβου, Ακαδημαϊκού έτους, 1913-1914, σελ. 230, Αθήναι 1914.
89. Eθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου, Συνεδρία ΛΒ΄, 23-7-1915, Τόμ. ΚB΄, σελ. 55. Aθήναι 4-6-1915 έως 15-12-1916.
90. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου, Συνεδρία ΛΒ΄, 23-7-1915 σελ. 55, Αθήναι 4-6-1915 έως 15-12-1916.
91. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Παναγιώτου Κυριακού, Ακαδημαϊκού έτους 1882-83, Αθήναι 1883.
92. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Τόμ. Α΄, Πράξις 20η, σελ. 156.
93. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 184η, 20-5-1900, 1900, Τόμ. Ε΄, σελ. 161-162.
94. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Ιατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων Συνεδρία 9-10-1906, Τόμ. ΣΤ΄, σελ. 223-224, Αθήναι, 1901-1908.
95. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου Συνεδρία 28-6-1880, Τόμ. Α΄, σελ 123.
96. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου Συνεδρία 4-1-1884, Τόμ. Α΄, σελ. 174-174α.
97. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Αναγραφαί Αρχών και Προγραμμάτων, Ακαδημαϊκού έτους 1897-98, Αθήναι 1897.
98. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου Συνεδρία 22-3-1888, Τόμ. Β΄, σελ. 53.
99. Χωρέμη Κ.Β.: Η Παιδιατρική εν τη Ιατρική Εταιρεία, "Ελληνική Ιατρική", Θεσσαλονίκη 1930.
100. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 190η, 3-11-1900, Τόμ. Ε΄, σελ. 189.
101. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 192η, 24-11-1900, Τόμ. Ε΄, σελ. 200.
102. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 30-1-1892, Τόμ. Γ΄, σελ. 100-101.
103. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία, 15-10-1879, Τόμ. Α΄, σελ. 116α.
104. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου Ακαδημαϊκού έτους 1916-1917, Τόμ. ΚΗ΄, Συνεδρία Η΄, 15-12-1916, σελ. 336-339, 355 Αθήναι 4-6-1916 έως 15-12-1916.
105. Σκιαδά Ελευθερίου: Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: 1859-1899, σελ. 85, Αθήνα 1899.
106. Σκιαδά Ελευθερίου: Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: 1859-1899, σελ 70, Αθήνα 1899.
107. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου 55η, 12-3-1895, Τόμ. Δ΄, σελ. 86.
108. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου Τόμ. Η΄, σελ. 98,109,140, 222.
109. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου Συνεδρία 114η, 15-11-1897, Τόμ. Δ΄, σελ. 175.
110. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου. Συνεδρίασης ΚΕ΄22-4-1882, Τομ. ΙΓ΄σελ. 177, Αθήναι 2-9-1880 έως 29-4-1883.
111. Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Ι. Ζολώτα, Ακαδημαϊκού έτους 1910-11, σελ. 23, Αθήναι 1911.
112. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου Συνεδρία 259η , 15-9-1911, Πράξις 2α, Τόμ. Η΄, σελ. 108.
113. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου Συνεδρία 284η, 10-3-1915, Τόμ. Η΄, σελ. 220.
114. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Νεοκλέους Καζάζη. Ακαδημαϊκού έτους 1902-3, σελ. 38, Αθήναι 1903.
115. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου: Συνεδρία ΚΒ΄, 27-5-1903, Τόμ. ΚΑ΄, σελ. 169, Αθήναι 6-3-1902 έως 7-6-1905.
116. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου: Συνεδρία ΚΓ΄, 6-6-1903, Τόμ. ΚΒ΄, σελ. 170-17. Αθήναι 6-3-1902 έως 7-6-1905.
117. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Ιατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων Συνεδρία 5-5-192, Τόμ ΙΑ΄, σελ. 207, Αθήναι 1927-1929
118. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου Συνεδρία 259η , 15-9-1907, Πράξις 3α, Τόμ. Η΄, σελ. 209.
119. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου Συνεδρία 284η, 10-3-1915, Τόμ. Η΄, σελ. 220-221.
120. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρακτικά Πανεπιστημιακής Συγκλήτου Ακαδημαϊκού Έτους 1917-1918, Τόμ. Λ΄, Συνεδρία Λ΄ 30-5-1918 σελ. 165-167, Αθήναι 21-7-1916 έως 21-7-1918.
121. Τσουκαλά Ιωάννου: Εισήγηση επί τη ευκαιρία της συμπληρώσεως των 100 χρόνων από της λειτουργίας του Νοσοκομείου Παίδων "Η Αγία Σοφία", Αθήναι 1997 - Βλέπε και Κων. Λούρου: Περασμένα Χρόνια, Αθήναι 1917.
122. Σκιαδά Ελευθερίου: Δημοτικό Βρεφοκομείο Αθηνών, 1859-1899, σελ. 64, Αθήναι 1899.
123. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου Συνεδρία 4-1-1884, Τόμ. Α΄, σελ. 174-176α.
124. Σκιαδά Ελευθερίου: Δημοτικό Βρεφοκομείο Αθηνών, 1859-1899, σελ 94, Αθήναι 1899, Εταιρεία Αρχειακών Μελετών και εκδόσεως "Ο Μικρός Ρωμιός" ΕΠΕ.
125. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 5-11-1882, Τόμ. Α΄, σελ 156.
126. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 8η , 24-3-1893, Τόμ. Δ΄, σελ. 79.
127. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Ν. Δαμασκηνού, Ακαδημαϊκού Έτους 1881, 1882, σελ. 75, Αθήνα 1882.
128. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Ακαδημαϊκού Έτους 1885, 1886, Λόγος Αντιπρυτάνεως κ. Δηληγιάννη, Αθήναι 23 Νοεμβρίου 1886.
129. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 267η, Πράξις 7η, 25-12-1912, Τόμ. Η΄, σελ. 53-54.
130. Χωρέμη Κ. Β.: "Η Παιδιατρική εν τη Ιατρική Εταιρεία, "Ελληνική Ιατρική", Θεσσαλονίκη, 1930, σελ. 476.
131. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 55η, 12-3-1895, Τόμ. Δ΄, σελ. 86.
132. Χωρέμη Κ. Β.: Η Παιδιατρική εν τη Ιατρική Εταιρεία, "Ελληνική Ιατρική", Θεσσαλονίκη, 1930, σελ. 477.
133. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 160η, 2-5-1899, Τόμ. Ε΄, σελ. 81.
134. Εθνικόν Πανεπιστήμιον, Ιατρική Σχολή: Πρακτικά Συνεδρίων, Συνεδρία 8-3-1929, σελ. 308, Αθήναι 1927-1929.
135. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 9-10-1890, Τόμ. Γ΄, σελ. 53-54.
136. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 8η, 24-3-1893, Τόμ. Δ΄, σελ. 7, 9.
137. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 7-12-1883, Πράξις 49η, Τόμ. Α΄, σελ. 169α.
138. Καραβασίλη Σπυρ.: Έκθεσις τίτλων και έργων αυτού, Αθήναι 1912.
139. Καραβασίλη Σπυρ.: Έκθεσις τίτλων και έργων αυτού, σελ. 9, Αθήναι 1912.
140. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανικαί Λογοδοσίαι Ακαδημαϊκών ετών 1907-1908, σελ. 248 καί 1908-1909 σελ. 262-266.
141. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Αναγραφαί Αρχών και Προγραμμάτων, Ακαδημαϊκού έτους 1884-85, Αθήναι 1884.
142. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Αναγραφαί Αρχών και Προγραμμάτων, Ακαδημαϊκού έτους 1897-98, Αθήναι 1897.
143. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Αναγραφαί Αρχών και Προγραμμάτων, Ακαδημαϊκού έτους 1903-1904, Αθήναι 1903.
144. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Μιχαήλ Χατζημιχαήλ, Ακαδημαϊκού έτους 1889-1890, σελ. 22, Αθήναι 1890.
145. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Κων. Μητσοπούλου, Ακαδημαϊκού έτους 1900-1901, σελ. 275, Αθήναι 1901.
146. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Στεφάνου Κυπαρίσσου, Ακαδημαϊκού έτους 1908-1909, σελ. 262-266.
147. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Γεωργίου Δέρβου, Ακαδημαϊκού έτους 1913-1914, σελ. 227-234, Αθήναι 1915.
148. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Γεωργίου Δέρβου, Ακαδημαϊκού έτους 1913-1914, σελ. 227-234, Αθήναι 1915.
149. Ζίννη Αναστ.: Έκθεσις των κατά του Δημοτικού Βρεφοκομείου Αθηνών, Αθήνησι 1861.
150. Δημοτικόν Bρεφοκομείον Aθηνών: Πρακτικά Aδελφάτου, Συνεδρία 13-7-1865, Τόμ. Α΄, σελ. 7.
151. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 27-1-1883, Πράξις 30η, Τόμ. Α΄, σελ. 159.
152. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 23-12-1870, Τόμ. Α΄, σελ. 53.
153. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 52η, 9-2-1895, Τόμ. Δ΄, σελ. 78.
154. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 61η, 6-5-1895, Τόμ. Δ΄, σελ. 96.
155. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 61η, 6-5-1895, Τόμ. Δ΄, σελ. 96.
156. Δοξιάδη Αποστόλου: Αλκιβιάδης Παπαπαναγιώτου, 1862-1932, "Δελτίον Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας", Συνεδρίασις της 25-1-1933, έτος 2ον, Αριθ. 2, σελ. 33-36, Αθήναι 20-7-1933.
157. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 157η, 2-4-1899, Τόμ. Ε΄, σελ. 73-74.
158. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 182η, 28-3-1900, Τόμ. Ε΄, σελ. 140-145.
159. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 207η, 21-4-1903, ημέρα Δευτέρα, Τόμ. Ζ΄, σελ. 19.
160. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Στέφανου Κυπαρίσσου, Ακαδημαϊκού έτους 1908-1909, Έκθεσις Χ. Μαλανδρίνου, σελ. 266, Αθήναι 1909.
161. Εθνικόν Πανεπιστήμιον: Πρυτανική Λογοδοσία Γεωργίου Δέρβου, Ακαδημαϊκού έτους 1913-1914, σελ. 227-234. Αθήναι 1915.
162. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 287η, 12-5-1915, Πράξις Ε΄, Τόμ. Θ΄, σελ. 17.
163. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 288η, 25-9-1915, Πράξις Ζ΄, Τόμ. Θ΄, σελ. 21.
164. Ζίννη Αναστ.: Ανακοίνωσις εις Ιατρικήν Εταιρείαν Αθηνών, Συνεδρία 21-5-1858, Αθήναι 1858.
165. Ζίννη Αναστ.: "Ασκληπιός", Περίοδος Β΄, Τόμ. Η΄, τεύχος Ι΄, σελ. 304-305, Αθήνησι 1870.
166. Αποστολίδου Π. Κ., Τσακίρη Στυλ. Δ.: Περί της θεραπείας της χρονίας διάρροιας των Παίδων, υπό Α. Ζίννη. Μετάφρασις εκ του Γαλλικού, σελ. 8, Αθήναι 1886.
167. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, 11-5-1881, Τόμ. Α΄, σελ. 145α-146α.
168. Ζίννη Αναστ.: Διατριβή, Περί της θεραπείας της βρογχοπνευμονίας των Παίδων διά του Ιωδιούχου Καλίου, Αθήνησι 1886.
169. Ζίννη Αναστ.: Περί της θεραπείας της διφθερίτιδος διά του υπερχλωριούχου σιδήρου, Αθήνησι 1890: Κατά μετάφρασιν εκ του Archivio Italiano di Pediatris, ("Γαληνός", Περίοδος Β΄, έτος ΙΒ΄, Τόμ. Κ΄, φύλ. 16, σελ. 240-241, Αθήναι 21-4-1890).
170. Αποστολίδου Π. Κ., Τσακίρη Στυλ. Δ.: Περί της θεραπείας της χρονίας διάρροιας των Παίδων, υπό Α. Ζίννη . Μετάφρασις εκ του Γαλλικού, σελ. 6, Αθήναι 1886.
171. Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν "ΗΛΙΟΥ", Τόμ. 15ος, σελ. 649, 1950.
172. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 268η, Πράξις 7η, 1913, Τόμ. Η΄, σελ. 174.
173. Χωρέμη Κ. Β.: Η Παιδιατρική εν τη Ιατρική Εταιρεία, "Ελληνική Ιατρική", Θεσσαλονίκη 1930.
174. Παπαγιάννη Κωνστ.: Απάντησις Κωνστ. Παπαγιάννη εις τον κατ' ευφημισμόν έλεγχον του κ. Αλκιβιάδου Παπαπαναγιώτου, σελ. 6, Αθήναι 1903.
175. Καραβασίλη Σπυρ.: Η Έδρα της Παιδιατρικής. Επιστημονικός έλεγχος της περί φυματιώσεως παρά τη πρώτη ηλικία κλινικής μελέτης του Υφηγητού Αλκιβιάδου Παπαπαναγιώτου, σελ. 5-14, Αθήναι 1904.
176. Παπαγιάννη Κων.: Απάντησις Κων. Παπαγιάννη, εις τον κατ' ευφημισμόν έλεγχον του κ. Αλκιβιάδου Παπαπαναγιώτου, σελ. 6, Αθήναι 1903.
177. Καραβασίλη Σπυρ.: Εκθεσις τίτλων και έργων αυτού, σελ. 8, Αθήναι 1912.
178. Μαλανδρίνου Χρήστου: Περί των οδών της μολύνσεως διά του μικροβίου του Κώχ, επί τη βάσει κλινικών παρατηρήσεων και 91 ιδίων νεκροτομών. Ανακοίνωσις εις το κατά το 1909 Πανελλήνιον κατά της φυματιώσεως Συνέδριον, 1909. - Ο διά του σχολείου άγων κατά της φυματιώσεως. Εισήγησις εις το εν έτει 1912 Β΄ Ελληνικόν Συνέδριον κατά της φυματιώσεως, 1912.
179. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 248η, Πράξις 10, 15-7-1909, Τόμ. Η΄, σελ. 48-50.
180. Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών: Πρακτικά Αδελφάτου, Συνεδρία 191η, 18-11-190, Τόμ. Ε΄, σελ. 192.
181. Χωρέμη Κωνσταντίνου: Η Παιδιατρική εν τη Ιατρική Εταιρεία, "Ελληνική Ιατρική", Θεσσαλονίκη, σελ 470-490, 1930.

ΗΟΜΕPAGE

<<< Προηγούμενη σελίδα