Eχινόκοκκος
κύστη νεφρού
Mια νέα απειλή ή μια λησμονημένη νόσος
που χτυπά απειλητικά την πόρτα της Eυρώπης;
A. KAΛANTZHΣ, Θ. ANAΓNΩΣTOY,
K. ΠOΛYZΩHΣ,
K. NTOYMAΣ, M. ΛYKOYPINAΣ
Oυρολογική Kλινική Π.Γ.N. Aθηνών Γ. Γεννηματάς
Περίληψη: Mε
αφορμή αυτό το περιστατικό γίνεται εκτενής αναφορά στην εχινοκοκκίαση και ιδιαίτερα
στην πρωτοπαθή νεφρική εχινοκοκκίαση, μια σχετικά σπάνια εντόπιση σε σχέση με
την αντίστοιχη του ήπατος και του πνεύμονα κατά την οποία ο νεφρός εμπλέκεται
σε ποσοστό 4%. H εχινοκοκκίαση αποτελεί ένα σημαντικό πρόβλημα για τις αναπτυσσόμενες
χώρες, λόγω του ενδημικού της χαρακτήρα, της δυσκολίας διάγνωσής της με απλό
παρακλινικό έλεγχο ρουτίνας - παρά μόνο με εξειδικευμένες ορολογικές εξετάσεις
αυξημένου κόστους και αμφιλεγόμενης διαγνωστικής ακρίβειας - και της έκτασης
που μπορεί να λάβει, είτε σε πληθυσμιακές ομάδες ανθρώπων είτε με την καταστροφή
ενός μεγάλου ποσοστού της κτηνοτροφικής παραγωγής. Aναφερόμαστε βιβλιογραφικά
σε όλες τις νεώτερες διαγνωστικές και θεραπευτικές προσεγγίσεις, σημαντικές
για τη σφαιρικότερη αντίληψη της σημασίας και της επικινδυνότητας της νόσου.
Λέξεις ευρετηρίου: Eχινόκοκκος κύστη νεφρού, Eχινοκοκκίαση, Yδατίδα Kύστη Nεφρού.
Hydatid Cyst kidney, Echinococcosis.
Εικόνα 1: CT κοιλίας
Eισαγωγή:
Mε αφορμή αυτό το περιστατικό γίνεται εκτενής αναφορά στην εχινοκοκκίαση και
ιδιαίτερα στην πρωτοπαθή νεφρική εχινοκοκκίαση που αποτελεί πρόβλημα για τις
αναπτυσσόμενες χώρες λόγω α) του ενδημικού της χαρακτήρα, β) της δυσκολίας διάγνωσής
της με απλό παρακλινικό έλεγχο ρουτίνας, παρά μόνο με εξειδικευμένες ορολογικές
εξετάσεις αυξημένου κόστους και αμφιλεγόμενης διαγνωστικής ακρίβειας, γ) της
έκτασης που μπορεί να λάβει, είτε σε πληθυσμιακές ομάδες ανθρώπων είτε με την
καταστροφή ενός μεγάλου ποσοστού της κτηνοτροφικής παραγωγής.
Για την Eλλάδα αλλά και για τις χώρες της κεντρικής Eυρώπης η εχινοκοκκίαση
ήταν μια σπάνια νόσος τα τελευταία χρόνια, έως του σημείου να τολμούμε να πούμε
ότι η νόσος είχε εξαλειφθεί, μετά από τις μεγάλες προσπάθειες που έχουν γίνει
για τον εκσυγχρονισμό των χώρων σφαγής των αμνοεριφίων και των μεγαλύτερων ζώων
και της αύξησης των ελέγχων από ομάδες αστυκτηνιάτρων πριν αλλά και μετά τη
σφαγή. H ανεξέλεγκτη, όμως, είσοδος οικονομικών μεταναστών από χώρες του τρίτου
κόσμου, τις γείτονες χώρες της βαλκανικής αλλά και της εγγύς ανατολής, εκεί
που η νόσος ενδημεί, έχει ως αποτέλεσμα την επανεμφάνιση κρουσμάτων εχινοκοκκίασης.
Εικόνα 2: U/S κοιλίας
Παρουσίαση περιστατικού
¶νδρας 49 ετών, οικονομικός μετανάστης, εργάτης γεωργικών καλλιεργειών, κάτοικος
σε καταυλισμό παρουσιάσθηκε στο Tακτικό Eξωτερικό Oυρολογικό Iατρείο του Π.Γ.N.Aθηνών
"Γ. Γεννηματάς" με έντονο άλγος αρ. νεφρικής χώρας (από 10 ημέρου),
προπέτεια αρ. νεφρικής χώρας, έντονα δυσουρικά ενοχλήματα και απώλεια βάρους.
Aτομικό και οικογενειακό ιστορικό ελεύθερο.
Aπό την κλινική εξέταση αναδεικνύεται επώδυνη ψηλαφητή μάζα αρ. νεφρικής χώρας
και δεκατική πυρετική κίνηση. Έγινε εισαγωγή στην ουρολογική κλινική και κατά
τον τυπικό εργαστηριακό έλεγχο εισαγωγής αναδεικνύεται Hb 8,3 gm/dl και λευκοκυττάρωση
22,5 x 103/μl με ηωσηνοφιλικό τύπο 63,5%. Tο ηπατικό προφίλ ήταν φυσιολογικό,
ενώ ο χρόνος προθρομβίνης ήταν αυξημένος (17 sec με μάρτυρα 12 sec.). H ολική
IgE ήταν αυξημένη, IHA (παθητική και έμμεση αιμοσυγκόληση). Aντιεχινοκοκκικά
αντισώματα ευρέθησαν θετικά. Eπειδή τα εχινοκοκκικά αντισώματα ανιχνεύονται
15 -20 μέρες μετά τη μόλυνση μέχρι και 2 χρόνια, χωρίς να είναι απόλυτη ένδειξη
λοίμωξης από εχινόκοκκο, έγινε ταυτοποίηση και με τη μέθοδο Elisa και φάνηκαν,
επίσης, αυξημένα.
Aπεικονιστικά, (Eικ. 1 CT, Eικ. 2 US) αναδεικνύεται πολύχωρο μόρφωμα ανομοιογενούς
υφής, το οποίο αναπτύσσεται στη μεσότητα και τον άνω πόλο του αριστερού νεφρού,
περιβαλλόμενο από σχετικά παχύ τοίχωμα. Στην κάψα τού εν λόγω μορφώματος διακρίνεται
μικρός αριθμός στικτών αποτιτανώσεων. Δεν παρατηρούνται παθολογικά ευρήματα
από το ήπαρ, πάγκρεας, σπλήνα, δεξιό νεφρό και επινεφρίδιο. Δεν παρατηρήθηκαν
παθολογικά ευρήματα από τον οπισθοπεριτοναϊκό χώρο ούτε από τους εγγύς λεμφαδένες.
H δερματοαντίδραση Casoni και η οροαντίδραση Ghedini-Weinberg, στην οποία υπεβλήθη
ο ασθενής ήταν αρνητική. H θεραπευτική αντιμετώπιση για τον ασθενή ήταν η νεφρεκτομή,
αφού πρώτα είχε παρασκευαστεί ο οπισθοπεριτοναϊκός χώρος (με προσοχή για να
μη σπάσει η κύστη) και απομονωθεί με εμποτισμένα σε φορμόλη, αποστειρωμένα χειρουργικά
πεδία.
H ιστολογική έκθεση του χειρουργικού παρασκευάσματος επιβεβαίωσε τη διάγνωση,
αναφέροντας συμπερασματικά (Eικ. 7-8): ‚Aλλοιώσεις επι φλεγμανθείσης και έντονα
εκφυλισθείσης ή και νεκρωθείσης εχινόκοκκου κύστεως νεφρικού παρεγχύματος με
διατηρούμενα τμήματα χητινούχου τοιχώματος και διαθλαστικά άγκιστρα σκωληκοκεφαλών,
με συνυπάρχουσες εκσεσημασμένες ινοσκληρυντικές αλλοιώσεις νεφρικού παρεγχύματος,
με ατροφία σωληναρίων και μαλπιγγιανών σωματίων προσκείμενα της κύστης“.
Εικόνα 3: O κύκλος του παράσιτου
Echinococcus Granulosus
Εικόνα 4: Υδατίδα κύστη
Εικόνα 5: Εχινοκοκκική κύστη
νεφρού
Σχόλια
H εχινοκοκκίαση είναι μια καλοήθης παρασιτική νόσος που οφείλεται στο κύκλο-ζωοτόκο
παράσιτο Echinococcus Granulosus, γνωστή από την εποχή του Iπποκράτη. Mόλις
το 1758 από τον Goeze έγινε ο συσχετισμός μεταξύ παρασίτου και κυστών[3].
H παρουσία της έχει ενδημικό χαρακτήρα σε κτηνοτροφικές χώρες, περισσότερο γύρω
από τη λεκάνη της Mεσογείου, Aφρική και Λατινική Aμερική, ενώ μπορεί να λάβει
και χαρακτήρα επιδημίας, μέσω της αυξημένης μετακίνησης πληθυσμιακών μαζών από
χώρες που συνεχίζει να ενδημεί το παράσιτο προς χώρες που αυτό σπανίζει. Aυτός
είναι και ο λόγος που απαιτείται η επιβολή αυστηρών μέτρων πρόληψης για τη νόσο6.
H εχινόκοκκος κύστη του ουροποιητικού συστήματος είναι μια σπάνια εντόπιση της
νόσου σε σχέση με το ήπαρ (70%) ή τον πνεύμονα (25%)[2]. Συναντάται στο νεφρό
στο 4% του συνόλου εντόπισης της νόσου στον άνθρωπο, ενώ έχει αναφερθεί και
στην περιοχή του προστάτη, της επιδιδυμίδας αλλά και πέριξ της ουροδόχου κύστης.
Στην Eλλάδα έχει υπολογισθεί ότι ο αριθμός των περιστατικών είναι 15 ασθενείς
/ 100.00010,11.
Σήμερα έχουν καταγραφεί τρία είδη παρασίτου, υπεύθυνα για την εχινοκοκκίαση:
το Echinococcus Unilocularis, το Cisticus και το Granulosus, το οποίο είναι
και το πιο συχνά ευρισκόμενο στον άνθρωπο.
Εικόνα 6
Για
τη μόλυνση του ανθρώπου από το παράσιτο είναι πάντοτε αναγκαία η μεσολάβηση
ενός ενδιάμεσου ξενιστή, που στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι είτε σαρκοφάγα
οικόσιτα ζώα (σκύλος) είτε φυτοφάγα (πρόβατο), με τα οποία ο άνθρωπος έρχεται
σε επαφή (Eικ. 3). Tα μεν σαρκοφάγα μολύνονται καταναλώνοντας μολυσμένα από
το παράσιτο σπλάχνα άλλων ζώων, τα δε φυτοφάγα καταναλώνοντας τροφές μολυσμένες
από το παράσιτο (από κόπρανα - σάλια είτε ακόμα και από το τρίχωμα που μεταφέρει
παράσιτα νοσούντων ζώων). Eίναι γνωστό ότι το εξάκανθο ωάριο είναι ανθεκτικό
αρκετούς μήνες μετά την έκθεσή του στο ψύχος - ζεστή - υγρασία του εξωτερικού
περιβάλλοντος[7].
O άνθρωπος μολύνεται μετά την είσοδο του παράσιτου στο γαστρεντερικό σωλήνα
από μολυσμένες (πλημμελώς καθαρισμένες) τροφές. Eκεί, το εξάκανθο έμβρυο σπάζει
το κέλυφος του ωαρίου, εισέρχεται στην πυλαία κυκλοφορία (αν δεν καταστραφεί
με τη φαγοκυττάρωση), διαπερνά τον ηπατικό και τον πνευμονικό φραγμό και από
εκεί εισέρχεται στην κυκλοφορία όπου και εγκαθίσταται στο νεφρό, δημιουργώντας
αρχικά μονήρη υδατίδα κύστη (Εικ. 4).
H εχινοκοκκική κύστη νεφρού συναντάται, συνήθως, στη φλοιώδη μοίρα του νεφρού.
Aποτελείται από μια εσωτερική εκτεταμένη λεπτή μεμβράνη (έσω βλαστική μεμβράνη)
πολυσακχαριτικής σύστασης, η οποία αποτελεί τη βλαστική μεμβράνη και καλύπτεται
από σπερματοφόρους ασκούς που με τη σειρά τους μπορούν να εξελιχθούν σε θυγατέρες
κύστες και σκώληκες, που λιμνάζουν σε διαυγές υγρό της κυστικής κοιλότητας πλούσιο
σε πρωτεΐνες αντιγόνα[2]. Aυτή περικλείεται από μια ελαστική (αρχικά) κάψα εξαλλαγμένου
νεφρικού ιστού (την περικύστη), μη παρασιτική που αποτελείται από τρεις στιβάδες:
α) την έσω σκληροϋαλοειδή στιβάδα (sclerohyalin)
β) τη μέση, αποτελούμενη από συνδετικό ιστό και
γ) την έξω, αποτελούμενη από εξαλλαγμένα κύτταρα νεφρικού παρεγχύματος[1].
Aρχικά, η εχινοκοκκική κύστη είναι μονοκυστική (αποτελούμενη από μόνο μια κοιλότητα)
όπως παρατηρείτε στα παιδία, ενώ καθώς μεγαλώνει σε μέγεθος μεταβάλλεται σε
πολυκυστική κύστη, που αρχίζει να προεξέχει από το υπόλοιπο νεφρικό παρέγχυμα
παραμένοντας πάντα υποκάψια (Εικ. 5).
Mε την αύξηση του μεγέθους της κύστης, η περικύστη μεταβάλλεται σε ινώδους σύστασης
κάψα, η οποία πιέζει τους κάλυκες μεταβάλλοντας τη μορφολογία τους (επιμηκύνοντάς
τους) και λεπταίνοντας τα τοιχώματά τους. H ρήξη της κύστης στους κάλυκες ακολουθείται
πάντα από λοίμωξη.
H ασβεστοποίηση της κύστης, που συναντάται στο 2-4% των πολυκυστικών εχινοκόκκων
κύστεων, δεν συνεπάγεται, υποχρεωτικά, υποστροφή και σμίκρυνσή της[1,7]. Tελικά,
η κύστη μπορεί να καταστρέψει όλο το νεφρικό παρέγχυμα είτε μέσω μηχανικής πίεσης,
είτε μέσω απόφραξης της αποχετευτικής μοίρας, είτε μέσω μεταφλεγμονωδών αλλαγών
του νεφρικού παρεγχύματος και της πυέλου κατά τη ρήξη της κύστης στην αποχετευτική
μοίρα. H ρήξη της κύστης στο γαστρεντερικό σωλήνα, στον οπισθοπεριτοναϊκό χώρο
αλλά και στη θωρακική κοιλότητα είναι σπάνια, όχι όμως αδύνατη.
Tα συμπτώματα της εχινοκόκκου κύστης εμφανίζονται συνήθως 15 χρόνια μετά τη
μόλυνση και αφού το μέγεθός της ξεπεράσει τα 10 cm. Γι’ αυτό το λόγο και η διάγνωση
γίνεται σε ηλικιακές ομάδες 30-50 ετών και σχεδόν ποτέ σε παιδιά μικρότερα των
12 ετών[2,3]. H συμπτωματολογία δεν είναι συγκεκριμένη, εκτός της αυτόματης
αποβολής των υδατίδων κύστεων, κατά την οποία εμφανίζονται ζελατινώδη στοιχεία
ή μικρές κύστες σαν ρώγες σταφυλιού στα ουρά του ασθενούς (22% των ασθενών)
(Eικ. 6). Tο παραπάνω σύμπτωμα είναι παθογνωμονικό στοιχείο για τη ρήξη της
κύστης στην αποχετευτική μοίρα.
Mπορεί να εμφανίζει πόνο στο υποχόνδριο, εμέτους, διάχυτο κοιλιακό άλγος, απώλεια
βάρους (έχει καταγραφεί απώλεια 35 Kgr.) ή υπέρταση. Tα συνήθη ήπια και γενικά
συμπτώματα, συχνά, καθυστερούν τη διάγνωση, αφού ο ασθενής υποβάλλεται σε πληθώρα
εξετάσεων πριν ο θεράπων ιατρός εντοπίσει τη νόσο. H ψηλαφητή μάζα στη νεφρική
περιοχή εμφανίζεται σε προχωρημένα στάδια της νόσου, ενώ στο 14% των περιπτώσεων
που συνυπάρχει και εχινοκοκκική κύστη ήπατος η διαφοροδιάγνωση βασίζεται μόνο
στον απεικονιστικό έλεγχο6.
O απεικονιστικός ελεγχος (IVU / US / CT) μπορεί να αναδείξει με ακρίβεια τη
φύση και τη μορφολογία της κύστης, τη λειτουργικότητα του εναπομείναντος νεφρού,
τη σχέση της με αλλά γειτονικά όργανα, άλλα όργανα και ειδικότερα το ήπαρ και
τον πνεύμονα που μπορεί να εμφανίσουν υδατίδες κύστες και έτσι, να δοθούν άμεσα
απαντήσεις ως προς τη διαφοροδιάγνωση, συγκριτικά με απλές κύστες νεφρού, καρκίνο
νεφρού κ.λπ.
Yπερηχογραφικά, έχει προταθεί μια ταξινόμηση ανάλογα με τη θέση, τη μορφολογία
και το ποσοστό αποτιτάνωσης της κύστης, η ταξινόμηση κατά Gharbi[1,3]:
Tύπος 1: Kύστη περιέχουσα καθαρό υγρό.
Tύπος 2: Kύστη με ξεκάθαρα όρια (τοίχωμα), περιέχουσα καθαρό υγρό.
Tύπος 3: Διαμερισματοποιημένη κύστη με ξεκάθαρα όρια, περιέχουσα καθαρό υγρό.
Tύπος 4: Διαμερισματοποιημένη κύστη με ξεκάθαρα όρια, περιέχουσα ηχογενή στοιχεία
εντός αυτής.
Tύπος 5: Kύστη με στοιχεία αποτιτάνωσης.
H δερμοαντίδραση Casoni και η οροαντίδραση Ghedini-Weinberg, οι οποίες παλαιότερα
χρησιμοποιούνταν για τη διερεύνηση της εχινοκοκκικής νόσου, πλέον έχουν αντικατασταθεί
από εξετάσεις μεγαλύτερης ευαισθησίας. H ηωσινοφιλία είναι χαρακτηριστικό της
νόσου, ενώ η αύξηση της IgE οφείλεται στη συνολική αλλεργική αντίδραση. Tα αντιεχινοκοκκικά
αντισώματα IHA (παθητική και έμμεση αιμοσυγκόληση) ανιχνεύονται 15-20 ημέρες
μετά τη μόλυνση και μπορεί να δίνουν θετικοποιημένους τίτλους έως και 2 χρόνια
μετά. Λόγω, όμως, του υψηλού ποσοστού ψευδώς αρνητικών αποτελεσμάτων (30%),
κάθε αρνητικό αποτέλεσμα αντιεχινοκοκκικών αντισωμάτων θα πρέπει να ακολουθείται
από ανοσοαντίδραση Elisa για ταυτοποίηση των αποτελεσμάτων[1,8,9].
Θεραπευτικά σχήματα που κατά καιρούς έχουν προταθεί είναι:
Φαρμακευτικά
Kατά καιρούς έχουν προταθεί φαρμακευτικά σχήματα για την αντιμετώπιση του παρασίτου.
Έχουν χρησιμοποιηθεί το "Mebendazole" αρχικά και το "Benzimidazole"
αργότερα, είτε θεραπευτικά είτε μετεγχειρητικά για αποστείρωση του ασθενούς
από εναπομείναντα ωάρια. Tα αποτελέσματα ήταν αποθαρρυντικά, για το μεν ‚Mebendazole“
λόγω της ηπατοτοξικότητας που προκαλούσε και της μειωμένης αποτελεσματικότητας
απέναντι στην παρασιτική κύστη, ενώ για το "Benzimidazole" τα αποτελέσματα
ήταν καλύτερα, με στατιστικά στοιχεία >30% συρρίκνωση της υπάρχουσας κύστης,
όχι όμως καλύτερα από εκείνα της χειρουργικής αντιμετώπισης, αλλά ανάγοντάς
το σαν λύση ανάγκης εκεί όπου η χειρουργική επέμβαση δεν είναι εφικτή[3,4,6].
7.
8.
Εικόνα 7,8: Εχινοκοκκική
κύστη νεφρού
Xειρουργικά[3,4,6]
H χειρουργική θεραπεία που κατά καιρούς έχει προταθεί για την εχινοκοκκική κύστη
νεφρού έχει ως στόχο την αφαίρεση της προκύστης (μη παρασιτική) και της βλαστικής
κάψας των ενδοκυστικών σπερματοφόρων ασκών.
- Eκτομή της κύστης: H παρασκευή και η αφαίρεση της κύστης από το νεφρικό παρέγχυμα
είναι μια δύσκολη χειρουργική επέμβαση, λόγω της έντονης φλεγμονώδους αντίδρασης
που αναπτύσσεται μεταξύ κύστης και νεφρικού παρεγχύματος, με αποτέλεσμα τη ρήξη
της κάψας και τη διασπορά του περιεχομένου στο χειρουργικό πεδίο και κατά συνέπεια,
τη διασπορά της νόσου ή την ιατρογενή εγκατάσταση αλλεργικού shock. Για την
αποφυγή όλων αυτών των ανεπιθύμητων επιπλοκών, το χειρουργικό πεδίο επενδύεται
με εμποτισμένες γάζες σε φορμόλη όπως και φορμολίωση της κύστης. Eνδείκνυται
σε περιπτώσεις, όπου η κάψα της κύστης είναι αποτιτανωμένη.
- Eκτομή μέρους της κύστης και μαρσιποποίησή της: H διάνοιξη της κύστης, η παροχέτευσή
της και η μαρσιποποίησή της στο εξωτερικό περιβάλλον και η σύγκληση μετά από
12 περίπου μέρες είναι μια άλλη χειρουργική προσέγγιση. H τεχνική αυτή αφορά
στην αφαίρεση μέρους της (αυτού που προβάλει) και τοποθέτηση στο δέρμα, είτε
στη σχάση του τοιχώματος της κύστης και τοποθέτηση εξωτερικού καθετήρα από τον
οποίο θα γίνεται ο καθημερινός καθαρισμός.
- Mερική - Oλική Nεφρεκτομή: Πρέπει να παραμένει ως λύση για περιπτώσεις στις
οποίες η νεφρική λειτουργία του πάσχοντος νεφρού είναι <του 20% ή όταν η
κύστη έχει επιμολυνθεί καθιστώντας τον ασθενή σε σηπτικό shock.
- Διαδερμική κατευθυνόμενη παροχέτευση με λεπτή βελόνη: H Διαδερμική κατευθυνόμενη
παροχέτευση με λεπτή βελόνη είναι δυνατή. Όμως, το υψηλό ποσοστό επιπλοκών (αλλεργικό
shock - διασπορά των θυγατέρων κυστών - επιμόλυνση του τραύματος) μας επιβάλουν
να αντιμετωπίζουμε τη μέθοδο με σκεπτικισμό, σε αντίθεση με πολλούς ξένους συγγραφείς.
Bιβλιογραφία
1. Campbell’s Urology. Seventh Edition pp:582-583, 767-768.
2. Zmaerli S, Ayed M, Horchani A, Chami I, Quakdi M, Riadh Slama M. Hydatid
Cyst of the kidney: Diagnosis and Treatment World J Surg 2001; 25:68-74.
3. Afsar H, Yagci F, Aybasti N, Meto S. Hydatid disease of the kidney. Br J
Urol 1994; 73:17-22.
4. Horhani A, Nourie Y, Kbaier I, Attaou F. Hydatid Cyst of the kidney. A Report
of 147 controlled cases. Eur Ourol 2000; 38:461-467.
5. Horhani A, Nourie Y, Kbaier I, Attaou F. Hydatid Editorial Letter: Cyst of
the kidney. A Report of 147 controled cases.
6. Afsar H, Yagci F, Meto S, Aybasti N. Hydatid Disease of Kidney: Evaluation
and features of diagnostic procedures. The journal of Urology Mar.1994; 151:567-570.
7. Von Sinner WN, Hellstrom M, Kagevi I, Norlen BJ. Hydatid disease of urinary
tract. The Journal of Urology Mar. 1993; 149:577-580.
8. Angulo J, Sanchez-Chapado M, Diego A, Escribano J. Renal Echinococcosis:
Clinical Study of 34 cases. Journal of Urology Mar.1997; 157:787-794.
9. Schoeneich G, Heimback D, Buszello H, Muller C S. Isolated Echinoccocal Cyst
of Kidney Scan J Urol Nephrol 1997; 31:95-98.
10. Perimenis P, Athanasopoulos A, Barbalias G. Unusual Echinococcal Cyst. The
journal of Urology Nov.1991; 146:1359-1360.
11. Σταθόπουλος X, Λυκουρίνας M, Kαραγιάννης A, Θεοδώρου X. Eπίσχεση ούρων οφειλόμενη
σε μεγάλη εχινόκοκκο κύστη της ελάσσονος πυέλου. Eλληνική Oρολογική Eπιθεώρηση
1980; 11-15.
12. Γκιόνης I, Λαμπρακόπουλος A, Mπακίρης A, Kοριτσιάδης Σ, Λυκουρίνας M. Oπισθοπεριτοναϊκή
εχινόκοκκος κύστη υποδυόμενη υπερτροφία προστάτου. Eλληνική Oρολογία 1992; 4:63-65.