<<< Προηγούμενη σελίδα

Από την ιστορία της ιατρικής

Ποιός ανακάλυψε τον εμβρυουλκό;
οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί ή
η οικογένεια Chamberlen;

Λάζαρος Ε. Βλαδίμηρος

Πριν από πενήντα περίπου χρόνια δημοσιεύθηκε σε ελληνικό ιατρικό περιοδικό μία εργασία για τις πρωτοπόρες επινοήσεις των αρχαίων Ελλήνων γιατρών. Στην εργασία μεταξύ άλλων αναφέρεται και το παρακάτω σχόλιο: "Eίναι λυπηρόν, ότι οι Έλληνες ιατροί, δεν διδάσκονται την ιστορίαν της ελληνικής ιατρικής τέχνης και των πρωτοπόρων Ελλήνων ερευνητών, των οποίων αι επινοήσεις, παραμένουσαι εις τα συγγράμματά των, αγνοούνται όχι μόνον υπό των ξένων επιστημόνων, παρά των οποίων δεν έχομεν την αξίωσιν να τας γνωρίζουν, αλλά και παρ'αυτών των Ελλήνων ιατρών, οι οποίοι αρκούνται να αναφέρουν τα ονόματά των, δεχόμενοι ανεξελέγκτως τους ξένους ως εφευρέτας ιατρικών ζητημάτων, τα οποία είχον επινοήσει και εν πολλοίς εφαρμόσει οι παγκοίνως ως πρωτοπόροι γνωστοί Έλληνες ιατροί". Το σχόλιο αυτό το διατύπωσε ο συγγραφέας στην εισαγωγή της εργασίας του. Το μεταφέρω και εγώ ως εισαγωγή στην εργασία μου για δύο λόγους. Πρώτον γιατί ανταποκρίνεται με ακρίβεια στο υπό εξέταση θέμα και δεύτερον γιατί το σχόλιο αυτό δεν το έγραψε κάποιος Έλληνας ερευνητής, όπως θα ήταν αναμενόμενο, αλλά ένας ξένος, ο Γάλλος καθηγητής Ι. Ριβουάρ.
Σε όλα τα βιβλία Ιστορίας της Ιατρικής αναφέρεται ότι εφευρέτης του εμβρυουλκού είναι κάποιο άτομο της οικογένειας Chamberlen τον 17ο αιώνα. Θεωρήθηκε μάλιστα, και δικαίως, ως μια από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις της ιατρικής επιστήμης κατά τον αιώνα αυτό.
Ο καθηγητής της Μαιευτικής και Γυναικολογίας στο Νοσοκομείο της Καλκούτας των Ινδιών Kadarnath Das (1863-1936), δημοσίευσε το 1929 στην Καλκούτα, ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο για την ιστορία και την εξέλιξη του εμβρυουλκού, από τους αρχαίους λαούς έως την εποχή του. Σε αυτό το μνημειώδες έργο, ο καθηγητής Das συνέλλεξε όλες σχεδόν τις δημοσιευμένες μέχρι τότε εργασίες, για τη χρήση και εξέλιξη του εμβρυουλκού. Ο καθηγητής Das σχημάτισε δηλαδή, ένα πλήρες corpus όλων των εργασιών της παγκόσμιας βιβλιογραφίας για τον εμβρυουλκό, έως την εποχή του. Στην αρχή του βιβλίου υπάρχει ένα κεφάλαιο για την ιατρική στους αρχαίους λαούς και τα διάφορα χειρουργικά εργαλεία που χρησιμοποιούσαν. Το δεύτερο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην οικογένεια Chamberlen. Από το τρίτο κεφάλαιο αρχίζει την παρουσίαση και μελέτη όλων των επιστημονικών δημοσιεύσεων για τον εμβρυουλκό από τον 18ο αιώνα έως την εποχή του, το 1929. Ο καθηγητής Das, αν και έγραψε ένα βιβλίο πολύτιμο για την Ιστορία της Ιατρικής, δεν ήταν ο ίδιος ιστορικός της Ιατρικής και συνεπώς δεν θα πρέπει να του καταλογιστεί ως μειονέκτημα του, ούτως ή άλλως εξαίρετου βιβλίου του, η περιορισμένη και συνοπτική αναφορά για τον Σωρανό τον Εφέσιο που παραθέτει στο βιβλίο του.
Όμως, σε όλα σχεδόν τα ξενόγλωσσα βιβλία Ιστορίας της Ιατρικής, ενώ αναφέρεται ο Σωρανός ο Εφέσιος μεταξύ των πιο σημαντικών γιατρών της Ρωμαϊκής περιόδου και επισημαίνεται η μεγάλη συμβολή του στην εξέλιξη της Μαιευτικής και Γυναικολογίας, δεν αναφέρεται συνήθως μεταξύ των γνώσεών του και η περιγραφή της εμβρυουλκίας. Κατά κανόνα επίσης, τον αναφέρουν ως Ρωμαίο γιατρό, επειδή έδρασε στη Ρώμη κατά τους χρόνους όπου ήταν αυτοκράτορες ο Τραϊανός και Αδριανός, χωρίς να αναφέρουν συνήθως, ότι ήταν Έλληνας γιατρός.
Η ανακάλυψη της εμβρυουλκίας και η πρώτη εφαρμογή και χρήση του εμβρυουλκού, είναι επινόηση των αρχαίων Ελλήνων γιατρών. Η αλήθεια αυτή συνήθως δεν αναφέρεται στις ξενόγλωσσες Ιστορίες της Ιατρικής. Στην ελληνική ιατρική βιβλιογραφία, έχει επισημανθεί τόσο σε παλαιότερα δημοσιεύματα, όσο και σε πρόσφατα. Σκοπός αυτού του άρθρου είναι, να επισημάνει για άλλη μια φορά ότι πρώτοι οι Έλληνες πραγματοποίησαν τις μαιευτικές επεμβάσεις της εμβρυοτομίας και της εμβρυουλκίας, κατασκευάζοντας και χρησιμοποιώντας για τον σκοπό αυτό και τα ανάλογα χειρουργικά εργαλεία. Τέλος, παρουσιάζοντας μια αμφιλεγόμενη και αινιγματική φωτογραφία θα διατυπώσω ένα ιδιότυπο σχόλιο.

Εικόνα 1. H κατοικία των Chamberlen στο Έσσεξ (Das).

Θα αναφέρω πρώτα λίγες και αποσπασματικές πληροφορίες για την οικογένεια Chamberlen, κυρίως όσες σχετίζονται με τη χρήση του εμβρυουλκού. Η εν λόγω οικογένεια υπήρξε μια από τις πιο διάσημες ιατρικές οικογένειες στην Ιστορία της Ιατρικής. Tα μέλη της έδρασαν για χρονικό διάστημα ενός και πλέον αιώνος. Εξάσκησαν την ιατρική και ιδιαίτερα τη μαιευτική κατέχοντας το περίφημο "μυστικό", δηλαδή τη χρήση του εμβρυουλκού, γεγονός που τους προσπόρισε τεράστια περιουσία και πολυπληθή πελατεία στην οποία συμπεριλαμβάνονταν και βασιλικοί οίκοι, αλλά και την κακή υστεροφημία γιατί κράτησαν ζηλότυπα το μυστικό χωρίς να το ανακοινώσουν στην επιστημονική κοινότητα της εποχής. Ιδιοφυείς και ταλαντούχοι γιατροί οι περισσότεροι από αυτούς, με πρωτοποριακές ιδέες για την άσκηση της ιατρικής, έμειναν γνωστοί στην ιστορία όχι μόνο από την αντιδεοντολογική διαφύλαξη της χρήσης του εμβρυουλκού ως οικογενειακού μυστικού, αλλά και από άλλες αντιδεοντολογικές ενέργειες που τους έφερναν συχνά σε σύγκρουση με την ιατρική κοινότητα. Μερικοί από αυτούς μάλιστα ακροβατούσαν μεταξύ της ιατρικής και της αγυρτείας.
Η οικογένεια Chamberlen αρχίζει τη δράση της στη Γαλλία, κατά το τέλος του 16ου αιώνα, με τον γιατρό Γουλιέλμο (William Chamberlen 1540-1596). Ο Γουλιέλμος ήταν Ουγενότος δηλαδή διαμαρτυρόμενος στο θρήσκευμα. Ο φίλος του και ομοϊδεάτης στο θρήσκευμα διάσημος γιατρός Αμβρόσιος Παρέ (Ambroise Pare΄ 1510-1590) τον ενημερώνει για τις θρησκευτικές διώξεις που προετοιμάζονταν σε βάρος τους από τους καθολικούς και τον πείθει να εγκαταλείψει τη Γαλλία και να εγκατασταθεί στην Αγγλία. Έτσι το 1569 η πολυμελής οικογένεια του Γουλιέλμου εγκαθίσταται στην Αγγλία και γλιτώνει από την τρομερή σφαγή των Ουγενότων το 1572, γνωστή στην Ιστορία ως "νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου", γιατί διενεργήθηκε στις 24 Αυγούστου που γιόρταζε ο ομώνυμος άγιος. Δύο από τα παιδιά του Γουλιέλμου με το όνομα Πέτρος εξάσκησαν την ιατρική και ιδιαίτερα τη μαιευτική και έμειναν στην ιστορία ως Πέτρος ο πρεσβύτερος ή Πέτρος ο Α΄ (1560-1631) και Πέτρος ο νεώτερος ή Πέτρος ο Β΄ (1572-1626). Λέγεται μάλιστα ότι στον τοκετό του δεύτερου Πέτρου βοήθησε τη μητέρα του ο Πέτρος ο πρεσβύτερος που ήταν τότε δώδεκα ετών.
Τα δύο αδέλφια έγιναν διάσημα και απέκτησαν τεράστια πελατεία. Ο Πέτρος ο πρεσβύτερος μεταξύ των άλλων έγινε και γιατρός του βασιλιά αλλά πέρασε και ένα χρονικό διάστημα στη φυλακή κατηγορούμενος για αντιδεοντολογική άσκηση της ιατρικής. Αναφέρεται ότι πηγή της τεράστιας φήμης τους ήταν το οικογενειακό "μυστικό", η χρήση δηλαδή του εμβρυουλκού, που τους επέτρεπε να φέρουν σε αίσιο πέρας και τους πιο δύσκολους τοκετούς, εκεί όπου όλοι οι άλλοι μαιευτήρες είχαν αποτύχει. Το "μυστικό" το μετέφεραν με κιβώτιο στο δωμάτιο της επιτόκου δύο χεροδύναμοι άντρες. Ουδείς συγγενής της επιτόκου επιτρεπόταν να παρευρεθεί στον τοκετό και η επίτοκος έπρεπε να έχει δεμένα τα μάτια της. Κατά τη διάρκεια του τοκετού οι έντρομοι συγγενείς άκουγαν από τις κλειστές πόρτες συχνά των ήχο των μεταλλικών εμβρυουλκών και τον αντιλαμβάνονταν ως κωδωνοκρουσίες, γεγονός που αύξανε την έκπληξη και το δέος των συγγενών και λειτουργούσε ως πρόσθετη διαφημιστική προβολή των ευφυών μεν αλλά αντιδεοντολογικά φερομένων Chamberlen.

Εικόνα 2. Oι εμβρυουλκοί της οικογένειας Chamberlen (Das).


Ο Πέτρος ο Β΄ απέκτησε οκτώ παιδιά. Το πρώτο ονομάστηκε Πέτρος ο Γ΄ (1601-1683) και σπούδασε ιατρική στα Πανεπιστήμια της Χαϊδελβέργης της Παδούας και του Κέιμπριτζ. Είναι ο μόνος από την οικογένεια που έφερε και τον τίτλο Δόκτωρ γιατί οι άλλοι ως τότε ήταν αυτοδίδακτοι, δηλαδή πρακτικοί γιατροί. Εγκαταστάθηκε μετά τις θαυμάσιες σπουδές του στο Λονδίνο και απέκτησε και αυτός, χάρις στο "μυστικό", τεράστια φήμη και πελατεία φτάνοντας ως μαιευτήρας της βασιλικής αυλής. Η προσωπογραφία του είναι γνωστή και εμφανίζεται συχνά σε άρθρα που ασχολούνται με την ιστορία του εμβρυουλκού, χωρίς όμως να προσδιορίζεται πάντοτε με ακρίβεια για ποιόν πρόκειται από τους γιατρούς Chamberlen με το όνομα Πέτρος. Απέκτησε μεγάλη οικογένεια και αυτός. Τρεις γιοι του ο Ούγκο, ο Παύλος και ο Ιωάννης έγιναν και εκείνοι μαιευτήρες και εξάσκησαν με επιτυχία χάρις στο οικογενειακό "μυστικό" το επάγγελμα, αλλά ακολουθώντας την παράδοση της οικογένειας ασχολήθηκαν και με αγύρτικες ενέργειες, ιδίως ο Παύλος ο οποίος συνιστούσε και διαφήμιζε ως πανάκεια τη χρήση των μεταλλικών βραχιολιών και μεταλλικών περιλαίμιων.
Ο πιο διάσημος από τους τρεις γιους του Πέτρου του Γ΄ ο Ούγκο (Hugh Chamberlen 1630-;) προσπάθησε το 1670 στο Παρίσι να πουλήσει το οικογενειακό "μυστικό" στο διάσημο Γάλλο μαιευτήρα Mauriceau (Franc,ois Mauriceau 1637-1709). Ο Mauriceau του ζήτησε να δοκιμάσει την αξιοπιστία του εργαλείου του σε μια περίπτωση επιτόκου ραχιτικής νάνου, σε απόλυτη δυσαναλογία δηλαδή, όπου ο ίδιος είχε αποτύχει μετά από προσπάθειες που διήρκεσαν 8 μέρες. Μετά από τρεις ώρες και εργώδη προσπάθεια απέτυχε και ο Ούγκο, ενώ είχε διαβεβαιώσει τον Γάλλο μαιευτήρα, πριν να δει φυσικά σε ποια περίπτωση τον δοκίμασε, ότι θα τελείωνε τον τοκετό σε ένα τέταρτο της ώρας! Η δυστυχισμένη γυναίκα και το παιδί κατέληξαν από εξάντληση. Απέτυχε και ο Ούγκο, όπως είχε αποτύχει και ο Mauriceau να φέρει σε αίσιο πέρας τον τοκετό και έτσι το "μυστικό" δεν πουλήθηκε. Στη νεκροψία διαπιστώθηκε η εκτεταμένη ρήξη της μήτρας. Ο Ούγκο δεν απέσπασε από τον Mauriceau το σεβαστό ποσό των 10.000 σκούδων που είχαν συμφωνήσει, αλλά απέσπασε από αυτόν κάτι καλύτερο. Την άδεια να μεταφράσει στα Αγγλικά το περίφημο βιβλίο του Γάλλου μαιευτήρα. Το βιβλίο στην αγγλική του μετάφραση, όπως άλλωστε και στη γαλλική έκδοση γνώρισε μεγάλη εκδοτική επιτυχία και ο πονηρός Ούγκο εισέπραξε το αντίτιμο των πωλήσεων στην Αγγλία. Κέρδισε μάλιστα και πρόσθετη ωφέλεια γιατί από τις πωλήσεις έγινε ακόμα πιο γνωστό το όνομά του με τελικό αποτέλεσμα να διοριστεί γιατρός της βασίλισσας. Το ετήσιο εισόδημά του υπολογίστηκε σε 30.000 λίρες. Σε εποχές όπου οι έννοιες, πνευματικά ή συγγραφικά δικαιώματα ήταν αρκετά ρευστές, αν όχι ανύπαρκτες, ο πονηρός Ούγκο φρόντισε με τον πρόλογο που έγραψε στο βιβλίο του Mauriceau να διασφαλίσει δύο πράγματα και να αφήσει να αιωρείται ένα τρίτο, όλα για το συμφέρον του. Το πρώτο είναι ότι φρόντισε να υμνήσει τον ήδη διάσημο και γνωστό Mauriceau εξασφαλίζοντας την ανοχή του για την εμπορική εκμετάλλευση της αγγλικής έκδοσης από τον ίδιο. Το δεύτερο είναι ότι τόνισε στο πρόλογο του βιβλίου ότι: "ο πατέρας του και τα αδέλφια του όπως και ο ίδιος μπορούσαν να ξεγεννήσουν τις γυναίκες χωρίς κίνδυνο για τις ίδιες και τα παιδιά τους, γεγονός το οποίο, όπως ο ίδιος γνώριζε, ουδείς μπορούσε να το υποσχεθεί εκείνη την εποχή σε ολόκληρη την Ευρώπη". Με τη φράση αυτή αύξησε τη φήμη του και άφησε να αιωρείται η γνωστή στην εποχή του πληροφορία για κάποιο οικογενειακό "μυστικό" και επίσης κοινοποιούσε με έμμεσο τρόπο την πρόθεσή του να πουλήσει το οικογενειακό "μυστικό".
Κάπου εδώ τελειώνει η ιατρική δράση του Ούγκο και η μυστική εφαρμογή του εμβρυουλκού από την οικογένεια Chamberlen. Κράτησαν το οικογενειακό "μυστικό" και εκμεταλλεύτηκαν αντιδεοντολογικά την εφεύρεση, για χρονικό διάστημα εκατό και πλέον χρόνων. Κέρδισαν πολλά χρήματα, φήμη και δόξα που οδήγησε πολλούς από αυτούς στα παλάτια των βασιλιάδων και στα μέγαρα των ευγενών. Όμως η απληστία για το χρήμα οδήγησε μερικούς και στη φυλακή. Κέρδισαν μια αμφίβολη υστεροφημία. Αναφέρει χαρακτηριστικά για την οικογένεια Chamberlen ένας Γάλλος ιστορικός της Ιατρικής: "έπραξαν το σφάλμα του να επωφελώνται αισχρώς εκ της ευφυούς αυτών ανακαλύψεως, ης ηναγκάζοντο να μη δημοσιεύωσι το μυστικόν, ειμή μόνον εις τους υιούς ή τους ανεψιούς, οίτινες επίσης έμελλον να αισχροκερδώσιν εξ αυτού". Το περίφημο "μυστικό" όμως φαίνεται ότι κατά το τέλος του 17ου αιώνα είχε αρχίσει να διαρρέει. Δεν γνωρίζουμε τον ακριβή χρόνο θανάτου του Ούγκο, ούτε σε πια χώρα πέθανε. Πιθανότερο είναι ότι πέθανε στην Ολλανδία όπου είχε πάει κυνηγημένος από τους δανειστές του μετά από μια χρηματιστηριακή χρεοκοπία του. Βρέθηκε το 1702 στο Άμστερνταμ και εκεί πούλησε το περιβόητο "μυστικό" στον Ολλανδό γιατρό Roger Van Roonhuisen. Πρέπει να σημειωθεί ότι επώλησε τό μυστικό με απάτη, δηλαδή επώλησε μόνο το ένα σκέλος του εμβρυουλκού πού οδήγησε στό σχόλιο "ότι προσέθεσε στην φιλοχρηματία καί την απάτη". Ό ιατρός Roger Van Roonhuisen εσκέφθηκε σωστά καί κατασκεύασε καί το άλλο σκέλος καί το απέδωσε στήν ιατρική κοινότητα γιά το καλό της ανθρωπότητος.

Εικόνα 3. Το μυστηριώδες και αμφιλεγόμενο ρωμαϊκό σνάγλυφο (Dumont et Morel).


Για έναν αιώνα περίπου πίστευαν ότι εφευρέτης του εμβρυουλκού ήταν ο Δόκτωρ Πέτρος Chamberlen ο Γ΄. Το 1818 όμως ανακαλύφθηκε σε μια κρύπτη της οικίας Mortimer Hall των Chamberlen στο Woodham του Έσσεξ (Εικ. 1), ένα κιβώτιο που περιείχε τέσσερα ζεύγη παλιών εμβρυουλκών (Εικ. 2). Οι περισσότεροι ιστορικοί της ιατρικής εκτίμησαν μετά από αυτό το εύρημα, ότι ο πρώτος εμβρυουλκός θα πρέπει να κατασκευάστηκε από τον Πέτρο τον πρεσβύτερο γνωστό και ως Πέτρο Α΄. Από τη λεπτομέρεια αυτή εξηγείται γιατί σε πολλά βιβλία Ιστορίας της Ιατρικής αναφέρεται ως χρονολογία εφεύρεσης του εμβρυουλκού κάποια χρονολογία που να συμπίπτει με τη δράση του Πέτρου του Γ΄ ο οποίος σπούδασε ιατρική και έδρασε στο μέσο περίπου του 17ου αιώνα. Έτσι σε παλαιότερα βιβλία αναφέρεται ως χρόνος ανακάλυψης του εμβρυουλκού το μέσο του 17ου αιώνα, δηλαδή περίπου το 1650, και σε νεότερα το έτος 1637, ή το έτος 1647, χρονολογίες φυσικά που δεν ευσταθούν αν δεχθούμε, όπως δέχονται οι περισσότεροι σύγχρονοι ιστορικοί της Ιατρικής, ότι εφευρέτης του εμβρυουλκού θα πρέπει να ήταν ο Πέτρος ο Α΄ ο οποίος πέθανε το 1631.
Από τις αρχές του 18ου αιώνα και μετά, αρχίζει η πραγματική ιατρική ιστορία του εμβρυουλκού με τις συνεχείς τροποποιήσεις και βελτιώσεις του εργαλείου αυτού από μια στρατιά μαιευτήρων οι οποίοι δεν ακολούθησαν το παράδειγμα της οικογένειας Chamberlen και δημοσίευαν τα αποτελέσματα των προσπαθειών τους για να γίνει ο εμβρυουλκός κτήμα όλων των μαιευτήρων.
Στην Ιστορία της Ιατρικής, όπως άλλωστε και σε κάθε ιστορία, η καταγραφή των γεγονότων και των αποτελεσμάτων που αυτά προκαλούν, γίνεται με χρονολογική σειρά. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι και η ανθρώπινη πρόοδος ακολουθεί μια συνεχή και ανοδική εξελικτική πορεία. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα όπου η ανθρώπινη πρόοδος και συνακόλουθα και η εξέλιξη των επιστημών, δεν ακολούθησε ανοδική πορεία, αλλά σημειώθηκαν πισωγυρίσματα από την εξέλιξη και την πρόοδο στην οπισθοδρόμηση και την βαρβαρότητα. Θεωρούμε την ανακάλυψη του εμβρυουλκού, ως επινόηση του 17ου αιώνα, αλλά από τον 2ο τουλάχιστον αιώνα μ. Χ. υπάρχουν κείμενα του Σωρανού που αποδεικνύουν την πρώιμη εφαρμογή του. Συμβατικά επίσης, τουλάχιστον εμείς οι Έλληνες, θεωρούμε τον Σωρανό ως τον πρώτο γιατρό που περιέγραψε την εμβρυουλκία. Βασιζόμαστε στα διασωθέντα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων γιατρών. Υπάρχουν όμως αναφορές και για άλλα κείμενα τα οποία δεν διασώθηκαν, γνωρίζουμε όμως τους τίτλους αυτών των μελετών. Για παράδειγμα η Ελληνίδα γιατρός Ασπασία του 1ου μ. Χ. αιώνα, η οποία προηγήθηκε του Σωρανού περίπου κατά έναν αιώνα, γνωρίζουμε ότι έγραψε έργο με τον τίτλο: Περί επιμελείας μετά την εμβρυοτομίαν, το οποίο δεν διασώθηκε. Την περιγραφή της εμβρυουλκίας ο Σωρανός την αναφέρει στο κεφάλαιο όπου περιγράφει και την εμβρυοτομία. Από τίτλους των έργων της Ασπασίας, όπως και από ελάχιστα αποσπάσματα του έργου της, που διέσωσε ο βυζαντινός γιατρός του 6ου μ. Χ. αιώνα Αέτιος ο Αμιδηνός, φαίνεται ότι η Ασπασία γνώριζε και εκτελούσε τον εσωτερικό μετασχηματισμό του εμβρύου, τον οποίο συμβατικά επίσης αποδίδουμε στον Σωρανό. Μπορούμε να αποκλείσουμε με βεβαιότητα ότι πιθανόν η Ασπασία ή κάποιος άλλος Έλληνας γιατρός της εποχής, οπαδός της Μεθοδικής Σχολής όπως και η Ασπασία και ο Σωρανός, χρησιμοποίησε για πρώτη φορά την εμβρυουλκία και τον εμβρυουλκό για να αντιμετωπίσει ορισμένες περιπτώσεις δυστοκίας; Εικασίες στις οποίες φυσικά ουδείς μπορεί να απαντήσει με βεβαιότητα. Ας επιστρέψουμε λοιπόν από το αιωρούμενο σύννεφο της εικασίας, στο στέρεο έδαφος που μας προσφέρουν τα διασωθέντα ιατρικά κείμενα της αρχαιότητας.
Ο Σωρανός γεννήθηκε στην Έφεσο κατά τα τέλη του 1ου αιώνα μ. Χ. Σπούδασε ιατρική στην Κνίδο και στην Αλεξάνδρεια και εξάσκησε την ιατρική στη Ρώμη. Σε πολλά δημοσιεύματα αναφέρεται ότι γεννήθηκε το 98 μ. Χ., χρονολογία η οποία δεν πρέπει να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, δεδομένου ότι, οι ιστορικοί της Ιατρικής τοποθετούν την ακμή της δράσεώς του στη Ρώμη κατά το 110 μ. Χ. Οπαδός της Σχολής των Μεθοδικών, αποκλήθηκε "πρίγκιπας των Μεθοδικών" και θεωρείται ως ο σημαντικότερος Μαιευτήρας Γυναικολόγος της αρχαιότητας. Έγραψε πολλά έργα, από τα οποία όμως λίγα διασώθηκαν. Από τα έργα του που διασώθηκαν ξεχωρίζει το περίφημο Περί Γυναικείων. Στο τέταρτο βιβλίο αυτού του έργου, ο Σωρανός περιγράφει την εμβρυουλκία σε ένα κεφάλαιο με τον τίτλο: Περί εμβρυουλκίας και εμβρυοτομίας. Ξεχωρίζει δηλαδή την επέμβαση της εμβρυουλκίας από αυτήν της εμβρυοτομίας. Θα περιοριστώ σε μερικές παρατηρήσεις και σχόλια από την περιγραφή της εμβρυουλκίας από τον Σωρανό. Δεν θα επεκταθώ σε καταγραφή και ανάλυση των πολλών και σημαντικών νεωτερισμών που εισηγήθηκε για την Μαιευτική και τη Γυναικολογία.
Ο Σωρανός δεν περιγράφει το χειρουργικό εργαλείο το οποίο ονομάζει εμβρυουλκό. Περιγράφει όμως την εμβρυουλκία αρκετά λεπτομερώς. Η ιδέα για την σύλληψη της κεφαλής του εμβρύου και τον εξελκυσμό ολοκλήρου του εμβρύου από τον κόλπο της γυναίκας, ήταν επινόηση του Σωρανού ή για να κυριολεκτούμε, υπήρξε επινόηση των αρχαίων Ελλήνων γιατρών, τουλάχιστον από τον 2ο μ. Χ. αιώνα. Γράφει ο Σωρανός: "Ει δε μη επακούσι προς την διά των χειρών εφολκήν διά μέγεθος ή νέκρωσιν ή καθ' οιονδηποτούν τρόπον σφήνωσιν, επί τους ευτονωτέρους τρόπους δει μετελθείν, τον της εμβρυουλκίας και της εμβρυοτομίας και γάρ ει το κυηθέν διαφθείρει, την κυοφορούσαν τηρείν αναγκαίον". "Όταν δεν ανταποκρίνεται (το έμβρυο), στην έλξη με τα χέρια, είτε γιατί είναι μεγάλου μεγέθους, είτε γιατί είναι νεκρό, είτε για οποιονδήποτε τρόπο έχει σφηνωθεί, θα μεταχειριστούμε δραστικούς τρόπους, την εμβρυουλκία και την εμβρυοτομία, γιατί ακόμα και αν το έμβρυο είναι νεκρό, θα πρέπει να φροντίσουμε για την ζωή της γυναίκας". Από την αναφορά αυτή του Σωρανού, αποδεικνύεται ότι τον 2ο μ. Χ. αιώνα ξεχώριζαν την εμβρυουλκία ως μέθοδο και τρόπο αποπερατώσεως του τοκετού, από την γνωστή από τα κείμενα της Ιπποκρατικής Συλλογής, μέθοδο της εμβρυοτομίας.
Ήδη από την εποχή του Ιπποκράτους, στα κείμενα της Ιπποκρατικής Συλλογής τα οποία εξετάζουν θέματα Μαιευτικής (5ος και 4ος αιώνας π. Χ.), αναφέρονται ειδικά ιατρικά εργαλεία για την επέμβαση της εμβρυοτομίας. Δηλαδή για τον τεμαχισμό του νεκρού εμβρύου και στη συνέχεια την έξοδό του από το σώμα της γυναίκας. Αναφέρονται τα εργαλεία: Μάχαιρα, όνυχας, ιχθύη, πίεστρον, οστεολόγος, ελκυστήρ. Στο πλαίσιο αυτού του σύντομου και ενημερωτικού άρθρου, είναι ανέφικτη η πλήρης και ολοκληρωμένη περιγραφή των ιατρικών εργαλείων και μεθόδων που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί για την Μαιευτική και Γυναικολογία. Σε μια μελέτη μου η οποία βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη, παρουσιάζω τα χειρουργικά εργαλεία που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί για τις μαιευτικές και γυναικολογικές επεμβάσεις. Θα περιοριστώ εδώ σε απλή μόνο και συνοπτική αναφορά των εργαλείων, για να παρακολουθήσει ο αναγνώστης, μέσα από την απαρίθμηση των συγκεκριμένων εργαλείων, την διαχρονική εξέλιξη των μαιευτικών επεμβάσεων στην αρχαιότητα. Η μάχαιρα έτεμνε τα μαλακά μόρια, ο όνυχας ήταν ένα είδος δακτυλήθρας που κατέληγε σε αιχμηρό άκρο για να τέμνονται τα μαλακά μόρια και να εκτελείται η διάνοιξη οπών στη κρανιακή κάψα δια μέσου των κρανιακών πηγών. Η ιχθύη ήταν εργαλείο ανάλογο με τον όνυχα, αλλά πολύ μεγαλύτερο γιατί κάλυπτε δύο δάχτυλα. Το πίεστρο το χρησιμοποιούσαν για να πιέζουν και να εξαρθρώνουν τις πλευρές του εμβρύου, τον οστεολόγο για να συλλαμβάνουν τα διάφορα οστά, τον ελκυστήρα τέλος, για να αφαιρούν το εναπομείναν έμβρυο. Με βάση τα ιπποκρατικά κείμενα και διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα, οι ιστορικοί καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο ελκυστήρας ήταν ένα είδος αγκίστρου με κυρτό και αιχμηρό άκρο και τον χρησιμοποιούσαν όταν το έμβρυο είχε σμικρύνει κατά πολύ σε μέγεθος, μετά από την χρήση των διάφορων χειρουργικών εργαλείων της εμβρυοτομίας που ανάφερα πιο πάνω. Είναι σαφές ότι το οπλοστάσιο, πραγματικά και μεταφορικά, των αρχαίων ήταν πλήρες για την εκτέλεση της τραγικής αλλά δυστυχώς αναγκαίας επεμβάσεως, της εμβρυοτομίας.
Σταδιακά, με την πάροδο των αιώνων, μετεξέλιξη του ελκυστήρα αποτέλεσε ο εμβρυουλκός. Χωρίς να πάψει να χρησιμοποιείται ως εργαλείο ο ελκυστήρας, τον βρίσκουμε ακόμα και σε κείμενα του Γαληνού ο οποίος υπήρξε μεταγενέστερος του Σωρανού, ο εμβρυουλκός του Σωρανού εμφανίζεται στο ιατρικό προσκήνιο για να συμβάλει στην εκτέλεση της εμβρυουλκίας. Ο εμβρυουλκός των αρχαίων Ελλήνων γιατρών, αποτελεί την πιο εξελιγμένη μορφή ιατρικού εργαλείου για την αντιμετώπιση των δυστοκιών, κατά τις οποίες η έξοδος του εμβρύου από το σώμα της γυναίκας δεν ήταν εφικτή. Επιπροσθέτως, ο εμβρυουλκός αποτέλεσε το χειρουργικό εργαλείο το οποίο βοήθησε να πραγματοποιηθεί μια νέα μαιευτική επέμβαση, μετεξέλιξη της εμβρυοτομίας, η εμβρυουλκία.
Σύνθετη λέξη από το ουσιαστικό έμβρυο και το ρήμα έλκω, ο εμβρυουλκός όταν θα κατασκευάστηκε και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά, ασφαλώς θα υπήρξε μια πολύ σημαντική ιατρική καινοτομία. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι η ελληνική γλώσσα είναι ίσως η μοναδική νοηματική γλώσσα στον κόσμο, σε αντίθεση με τις άλλες γλώσσες οι οποίες είναι συμβατικές. Για να δημιουργήσουν οι Έλληνες την συγκεκριμένη λέξη, εννοούσαν μια συγκεκριμένη ενέργεια για προκαθορισμένο αποτέλεσμα. Δηλαδή την έλξη του εμβρύου και όχι τον τεμαχισμό του, για τον οποίο φυσικά είχαν δημιουργήσει τη λέξη εμβρυοτομία. Συνακόλουθα και τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν υποδηλώνουν διαφορετικές ιατρικές πράξεις.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειώσω ότι τόσο στη Λατινική γλώσσα, όσο και σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, οι ελληνικές λέξεις εμβρυουλκός και εμβρυουλκία δεν έχουν αντίστοιχες. Η μεν εμβρυουλκία ουδόλως υπάρχει, η δε λέξη εμβρυουλκός απαντάται με τον όρο Forceps που σημαίνει όμως στη Λατινική και τις Λατινογενείς γλώσσες και τη λαβίδα, την πυράγρα, την οδοντάγρα, την δαγκάνα του καβουριού. Η εμβρυουλκία στις ευρωπαϊκές γλώσσες αναφέρεται με περιφραστικό τρόπο και όχι με μία λέξη. Σημαντική λεπτομέρεια για την κατανόηση της νοηματικής σχέσης μεταξύ του προσδιορισμού ενός ιατρικού εργαλείου από τους αρχαίους Έλληνες γιατρούς, σε σύγκριση με την σύγχρονη ιατρική ορολογία στις διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες, εκτός της ελληνικής φυσικά.
Όπως αναφέρθηκε, εξέλιξη του ελκυστήρα, δηλαδή του χειρουργικού εργαλείου του 5ου π. Χ. αιώνα, το οποίο κατασκευάστηκε για να εξάγει το κατατεμαχισμένο έμβρυο μετά την εμβρυοτομία, ήταν το χειρουργικό εργαλείο εμβρυουλκός, με το οποίο οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί του 1ου ή 2ου μ. Χ. αιώνα, προσπάθησαν να εξαγάγουν ολόκληρο το έμβρυο. Το απόσπασμα από το κείμενο του Σωρανού που παρουσίασα πιο πάνω, είναι αρκετά σαφές και δεν επιδέχεται παρερμηνείες: "δει μετελθείν, τον της εμβρυουλκίας και της εμβρυοτομίας", ξεχώριζαν και διαφοροποιούσαν οι Έλληνες γιατροί στην εποχή του Σωρανού, την εμβρυουλκία από την εμβρυοτομία. Προσπαθούσαν δηλαδή να βγάλουν ολόκληρο το έμβρυο με τον εμβρυουλκό και όταν δεν το κατόρθωναν, κατέφευγαν στην εμβρυοτομία.
Από το ίδιο απόσπασμα αντλούμε και άλλες πολύτιμες πληροφορίες. Οι αρχαίοι γιατροί επιχειρούσαν εμβρυουλκίες και σε ζωντανά έμβρυα: "δια μέγεθος, ή νέκρωσιν ή καθ' οιονδηποτούν τρόπον σφήνωσιν". Είναι σαφής ο διαχωρισμός με το διαζευκτικό ή, μεταξύ νεκρού εμβρύου, μεγαλόσωμου εμβρύου και διάφορων άλλων περιπτώσεων δυστοκίας. Σε επόμενο σημείο του κειμένου του Σωρανού, για την επιτυχή έκβαση της εμβρυουλκίας, αναφέρεται η εισαγωγή και δεύτερου εμβρυουλκού: "πρώτον εμβρυουλκόν τον ιατρόν μεταπείρειν εις τα υπερκείμενα δεήσει, κάπειτα τον δεύτερον και τούτον κατά τάξιν, έως αν όλον το του εμβρύου σώμα διοδεύση". "Ο γιατρός δοκιμάζει να τοποθετήσει ξανά τον εμβρυουλκό σε πιο μέσα σημείο, στη συνέχεια (τοποθετεί) και δεύτερο εμβρυουλκό με τον ίδιο τρόπο (έλκοντας), μέχρι να βγει όλο το σώμα του εμβρύου".
Από τα παραπάνω αποσπάσματα είναι σαφές ότι ο αρχαίος εμβρυουλκός δεν θα είχε τη μορφή απλού αιχμηρού αγκίστρου, όπως ήταν ο ελκυστήρας, αλλά θα είχε κυρτή την εσωτερική επιφάνεια, αλλά και αρκετά πεπλατυσμένη ώστε να συλλαμβάνει το έμβρυο για συνεχή έλξη χωρίς να προκαλεί διαμελισμό των τμημάτων που έλκει.
Ένα πολύ ενδιαφέρον ερώτημα είναι, αν οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί εφάρμοζαν τον εμβρυουλκό για την εξαγωγή και διάσωση ενός ζωντανού παιδιού. Το πιο πιθανό είναι ότι δεν επιχειρούσαν, τουλάχιστον τον 2ο αιώνα μ. Χ. την εμβρυουλκία για διάσωση της ζωής του παιδιού, αλλά για διάσωση της ζωής της μητέρας. Πάντως, με την μέθοδο αυτή και την εφεύρεση του σχετικού εργαλείου, είχαν πραγματοποιήσει το πρώτο και ουσιαστικό βήμα. Με την ανακάλυψη του εμβρυουλκού και την εφαρμογή της εμβρυουλκίας, από τους Έλληνες γιατρούς του 2ου αιώνα μ. Χ. επιβεβαιώνεται για άλλη μια φορά, η κλασική πια φράση του μεγάλου Γάλλου γιατρού Εmile Littre (1801-1891): "Δεν υπάρχει ανακάλυψη στη σύγχρονη ιατρική, της οποίας η αρχή να μην βρίσκεται στα βιβλία των αρχαίων Ελλήνων γιατρών".
Σε μια συνοπτική ιστορία για την Μαιευτική και Γυναικολογία που εκδόθηκε το 1968, το κεφάλαιο για την Μαιευτική και Γυναικολογία στην αρχαία Ρώμη τελειώνει με δύο μικρές παραγράφους που έχουν ένα παράξενο μεσότιτλο: Ο εμβρυουλκός, ίσως …και συνοδεύεται από μια εξίσου παράξενη εικόνα (Εικ. 3), η οποία έχει ως λεζάντα τα ακόλουθα, παράξενα επίσης, ερωτήματα: Οι Ρωμαίοι γνώριζαν τον εμβρυουλκό; Αυτό το ανάγλυφο μας επιτρέπει να απαντήσουμε με βεβαιότητα; Είναι αυθεντικό; Φαίνεται αυτό πολύ αμφίβολο! Χωρίς να αναφέρει πολλές πληροφορίες για την εικόνα που παρουσιάζει το βιβλίο, κλείνει το σχετικό κεφάλαιο με τα ακόλουθα:
"Πριν να κλείσουμε την παρουσίαση της Μαιευτικής στην αρχαία Ρώμη, θα σημειώσουμε μια ανακάλυψη που πραγματοποιήθηκε στην αρχή του 20ου αιώνα στα προάστια της Ρώμης. Πρόκειται για ένα μαρμάρινο ανάγλυφο που παρουσιάζει μια σκηνή τοκετού. Ο επικεφαλής γιατρός κρατάει στα χέρια του ένα είδος λαβίδας (εμβρυουλκού), που του επέτρεψε να εξαγάγει ένα ζωντανό παιδί. Δυστυχώς η αυθεντικότητα του εν λόγω ανάγλυφου δεν έγινε αποδεκτή από όλους. Αν και ορισμένοι συγγραφείς δεν δίστασαν να δηλώσουν ότι οι Ρωμαίοι γνώριζαν την χρήση του εμβρυουλκού, άλλοι θεωρούν ότι το θέμα παραμένει τουλάχιστον αμφίβολο, ενώ άλλοι πάλι θεώρησαν το ανάγλυφο ως κίβδηλο αναντίρρητα.
Εάν το ανάγλυφο είναι αυθεντικό, είναι προφανές ότι η ύπαρξή του ανατρέπει όλες τις γνώσεις μας σχετικά με την καταγωγή του εμβρυουλκού. Γι' αυτό κρίναμε απαραίτητο να το αναφέρουμε. Ίσως οι γνώσεις της Μαιευτικής ήταν πληρέστερες στην αρχαία Ρώμη, ο πολιτισμός της οποίας, έχει οριοθετήσει με τρόπο καθοριστικό ολόκληρο τον δικό μας πολιτισμό". Η συγκεκριμένη εικόνα δεν παρουσιάζεται στην ελληνική βιβλιογραφία για πρώτη φορά. Έχει παρουσιαστεί, χωρίς όμως σχόλια, σε πρόσφατο άρθρο του καθηγητή Σέργιου Μανταλενάκη. Την παρουσιάζω και πάλι στο άρθρο μου γιατί επιθυμώ να τη σχολιάσω. Φυσικά δεν είμαι σε θέση να σχολιάσω αν το εν λόγω ανάγλυφο είναι αυθεντικό ή κίβδηλο. Δεν είμαι, ούτε επιθυμώ να παραστήσω τον ειδικό αρχαιολόγο ή τον ειδικό στην ιστορία της τέχνης, για να έχω γνώμη και άποψη, για το συγκεκριμένο ανάγλυφο. Στην ιστορία της τέχνης είναι συχνό το φαινόμενο να παρουσιάζονται διάφορα πλαστά έργα τέχνης με σκοπό την εξαπάτηση των ειδικών ή των ανίδεων για να πουληθούν σε υψηλές τιμές και οι κιβδηλοποιοί να εισπράξουν μεγάλα χρηματικά ποσά. Στην ιστορία των επιστημών επίσης, δεν είναι βέβαια συχνό, αλλά έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο, να δημιουργούνται διάφορα "τεκμήρια", από διαφόρους για να εξυπηρετήσουν διάφορες σκοπιμότητες. Έχουν κατά καιρούς παρουσιαστεί διάφορα κατασκευασμένα "παλαιά βιβλία", "έγγραφα", "αρχαιολογικά ευρήματα".
Το γαλλικό κείμενο αναφέρει για ανακάλυψη (decouverte), χωρίς να προσδιορίζει αν πρόκειται για προϊόν ανασκαφής ή για εύρημα τυχαίο. Δεν μας αναφέρει αν το εύρημα βρέθηκε στην κατοχή προσώπου όπου προσπάθησε να το πουλήσει ή να το παρουσιάσει στους ειδικούς ως αυθεντικό ρωμαϊκό ανάγλυφο. Αν είναι μεταγενέστερο της αρχαιότητας κατασκεύασμα, για ποιο σκοπό δημιουργήθηκε; Ασφαλώς το θέμα είναι αμφιλεγόμενο και παραμένει πολύ αβέβαιο αν το ανάγλυφο αυτό είναι αυθεντικό ή όχι. Το δικό μου σχόλιο είναι ότι προσωπικά βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσες και ίσως εξίσου γοητευτικές και τις δύο εκδοχές. Αν το ανάγλυφο είναι αυθεντικό, αναμφίβολα αποτελεί ένα σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα το οποίο αυξάνει και επεκτείνει τις γνώσεις μας για την Ιατρική κατά την Ρωμαϊκή εποχή. Παρουσιάζει με ευκρίνεια μια μορφή χειρουργικού εργαλείου το οποίο ομοιάζει εκπληκτικά με σύγχρονο εμβρυουλκό. Αν δηλαδή το ανάγλυφο θεωρηθεί αυθεντικό, αποτελεί μια πρόσθετη οπτική μαρτυρία για την εμβρυουλκία κατά την αρχαιότητα. Αν δεχθούμε ότι το ανάγλυφο αυτό είναι κίβδηλο, εκδοχή η οποία είναι και η πιο πιθανή, θα πρέπει να δεχτούμε ότι κατασκευάστηκε σε εποχή πολύ μεταγενέστερη της αρχαιότητας, με σκοπό να δημιουργήσει σύγχυση και προβληματισμό στην επιστημονική κοινότητα. Θα πρέπει να δεχθούμε επίσης, ότι το κατασκεύασε κάποιος ή κάποιοι που εκτός από ικανότητα στην γλυπτική του μαρμάρου, γνώριζε τις επικρατούσες τότε απόψεις της ιστορικής επιστήμης για τις ιατρικές γνώσεις των αρχαίων Ρωμαίων και θέλησε με αυτόν τον μοναδικό τρόπο να προκαλέσει σύγχυση και ερωτηματικά. Προσωπικά αποκαλύπτομαι στις αρχαιολογικές και ιατρικές γνώσεις αυτών των κιβδηλοποιών. Φρόντισαν να εικονίσουν τον εμβρυουλκό στο ανάγλυφο χωρίς την πυελική καμπή, η οποία είναι δημιούργημα των αρχών του 18ου αιώνα. Όπως θα μπορούσε δηλαδή να είναι ένας εμβρυουλκός των Ρωμαϊκών χρόνων!
Αντί επιλόγου τελειώνω το άρθρο, όπως το άρχισα, με την παράθεση δύο κειμένων ξένων ιστορικών τα οποία αναφέρονται με θαυμασμό για την διαχρονική αξία της αρχαίας ελληνικής Ιατρικής και την τεράστια προσφορά της στην παγκόσμια ιατρική πρόοδο.
Ο καθηγητής της Ιστορίας της Ιατρικής Erwin Αckerknecht τονίζει για την αρχαία ελληνική Ιατρική: "Η αρχαία ελληνική ιατρική βρίσκεται ασύγκριτα πιο κοντά στη σύγχρονη από οποιαδήποτε άλλη μορφή ιατρικής. Αυτό δεν θα πρέπει να εκπλήσσει, αφού ο σύγχρονος κλάδος δεν θα υπήρχε χωρίς το ελληνικό προηγούμενο. Δεν είναι τυχαίο ότι η σύγχρονη ιατρική ορολογία βασίζεται, σε τόσο μεγάλο βαθμό, στην ελληνική γλώσσα. Υπάρχουν, βέβαια, πολυάριθμες διαφορές ανάμεσα στη σημερινή ιατρική και την ελληνική, όπως ακριβώς υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις μέσα στην ίδια την ελληνική ιατρική. Η τελευταία καλύπτει μια περίοδο χιλίων ετών και δεν υπήρξε στατική, απεναντίας βρισκόταν διαρκώς σε μια κατάσταση συνεχών ζυμώσεων και αλλαγών".
Η Γερμανίδα ιστορικός και αρχαιολόγος Αntje Krug τελειώνει το θαυμάσιο βιβλίο της για την ιατρική στην αρχαία Ελλάδα, με τα ακόλουθα: "Ο κύκλος έκλεισε, όταν το 1453 τα πρωτότυπα έργα των αρχαίων γιατρών ήρθαν με τους διωγμένους λογίους από την Κωνσταντινούπολη στη δυτική Ευρώπη και συνέβαλαν να ξαναβρεθεί η ιατρική τέχνη στη θέση όπου είχε φθάσει ήδη πριν από χίλια χρόνια. Από αυτή τη βάση μπόρεσε στη συνέχεια να ξεκινήσει η ανάπτυξη της ιατρικής των νεοτέρων χρόνων. Το τεράστιο επίτευγμα της αρχαίας ιατρικής μπορεί ίσως κανείς να το υπολογίσει από το ότι πέρασαν και πάλι εκατοντάδες χρόνια μέχρις ότου η ιατρική επιστήμη καταφέρει να ξεπεράσει αυτή την κληρονομιά και να πατήσει, πέρα από αυτή, σε νέο έδαφος".

Βιβλιογραφια
1. Ριβουάρ Ι. "Αι επινοήσεις των αρχαίων Ελλήνων ιατρών και οι καθυστερημένοι εφευρέται". Ελληνική Ιατρική. 2 71-75 1951.
2. Από την βιβλιογραφία αναφέρω εντελώς ενδεικτικά: Bouillet J. Επιτομή Ιστορίας της Ιατρικής Μετάφραση Ν. Παρίση. Εν Αθήναις 1884, σ. 391. Castiglioni A. Ιστορία της Ιατρικής. Εκδόσεις "Μινώταυρος". Τόμος 2ος Αθήναι 1961, σσ. 537-538. Ρόζος Β, Παπαβασιλείου Ι. Εγχειρίδιο Ιστορίας της Ιατρικής. Τόμος 2ος Αθήνα 1989, σ. 98. Lyons A. S, Petrucelli R. J. Medicine. An illustrated History. Abradale Press. New York 1987, σ. 456, 481. Margotta R. Ιστορία της Ιατρικής. Μετάφραση Γ. Ν. Αντωνακόπουλος. Εκδόσεις "Γ. Παρισιάνος" Αθήνα 1999, σ. 98.
3. Das K. Obstetric Forceps. Its History and evolution. The art press. Calcutta 1929. Το σπάνιο και δυσεύρετο αυτό βιβλίο, ξαναεκδόθηκε το 1993 στο Λονδίνο από τις εκδόσεις του Μουσείου Ιατρικής.
4. Το βιβλίο είναι 8ου σχήματος, διαστάσεων 22x13 εκ, έχει 903 σελίδες με 876 σχήματα και εικόνες. Η βιβλιογραφία καταλαμβάνει περισσότερες από 80 σελίδες.
5. Ζερβός Σ. Η Μαιευτική Γυναικολογία διά μέσου των αιώνων μέχρι των χρόνων και του Αριστοτέλους. Εν Αθήναις 1914, σσ. 180-181. Λούρος Ν. Αναδρομές. Εκδόσεις "Γ. Παρισιάνος". Αθήναι 1967, σ. 53.
6. Μαρκέτος Σ. Ιστορία της Ιατρικής. Εκδόσεις "ΖΗΤΑ" Αθήνα 1993, σ. 101. Μανταλενάκης Σ. "Η Μαιευτική μέχρι και τον 19ο αιώνα". Ελληνική Μαιευτική και Γυναικολογία. 14 83-97 2002.
7. Για τη διάσημη ιατρική οικογένεια των Chamberlen περισσότερες πληροφορίες υπάρχουν στην ελληνική βιβλιογραφία στα βιβλία του Ν. Λούρου που αναφέρονται πιο κάτω. Αν και εκδόθηκαν πριν αρκετά χρόνια είναι προσιτά γιατί κυκλοφορούν ακόμα στο εμπόριο. Στην πρόσφατη αγγλική βιβλιογραφία υπάρχει η εμπεριστατωμένη μονογραφία του καθηγητή Das, η οποία επανεκδόθηκε πρόσφατα, ένα κεφάλαιο της οποίας είναι αφιερωμένο στην οικογένεια των Chamberlen.
8. Λούρος Ν. Αναδρομές. Εκδόσεις "Γ. Παρισιάνος". Αθήναι 1967, σ. 46. Λούρος Ν. Στοιχεία Ιστορίας της Μαιευτικής και Γυναικολογίας. Εκδόσεις "Γ. Παρισιάνος" Αθήναι 1973, σ. 40. Παπανικολάου Ν. Οδοιπορικό στην Ιστορία της Μαιευτικής και Γυναικολογίας. Εκδόσεις "Γ. Παρισιάνος". Αθήνα 1999, σ. 222.
9. Λούρος Ν. Αναδρομές, ο.π. σ. 51. Dumont M, Morel P. Histoire de l'Obstetrique et de la Gynecologie. Editions Simep Lyon 1968, σ. 50. Βλαδίμηρος Λ, Ριζόπουλος Α. Ιατρική και Διαφήμιση στην Ελλάδα από την Αρχαιότητα ως το 1940. Εκδόσεις "Επτάλοφος" Αθήνα 1992, σ. 25, 32.
10. Για τον θεμελιωτή της νεότερης Μαιευτικής στον ευρωπαϊκό χώρο βλέπε: Μανταλενάκης Σ. "Francois Mauriceau 1637-1709). Ο θεμελιωτής της νεότερης Μαιευτικής". Ελληνική Μαιευτική και Γυναικολογία. 7 27-30 1995.
11. Das K. Obstetric Forceps..., ο.π. σ. 91.
12. Σκούδο, παλαιό γαλλικό νόμισμα που ισοδυναμούσε με την αξία 3 ή και 6 λιβρών ασημιού. Ζήτησε δηλαδή ο Ούγκο ένα τεράστιο χρηματικό ποσό προκειμένου να πουλήσει το οικογενειακό μυστικό.
13. Πρόκειται για τη μνημειώδη έκδοση: Traitement des maladies des femmes grosses et des celles qui sont accouchees, που εκδόθηκε το 1668 στο Παρίσι. Η αγγλική μετάφραση εκδόθηκε το 1673 και ακολούθησαν αργότερα μεταφράσεις και σε άλλες γλώσσες. Μανταλενάκης Σ. "Francois Mauriceau…, ο.π. σ. 29.
14. Λούρος Ν. Στοιχεία Ιστορίας..., ο.π. σ. 46.
15. Dumont M, Morel P. Histoire de l' Obstetrique..., ο.π. σ. 50.
16. Bouillet J. Επιτομή Ιστορίας..., ο.π. σ. 391.
17. Castiglioni A. Ιστορία της Ιατρικής..., ο.π. σ. 538. Das K. Obstetric Forceps..., ο.π. σ. 113, 117. Concise Dictionary of National Biography. Oxford Press 1995, σ. 517, όπου όμως τον αναφέρει λανθασμένα ως Χέντρικ αντί Ρότζερ.
18. Dumont M, Morel P. Histoire de l' Obstetrique..., ο.π. σ. 50. Λούρος Ν. Στοιχεία Ιστορίας..., ο.π. σσ. 49-52.
19. Bouillet J. Επιτομή..., ο.π. σ. 391.
20. Castiglioni A. Ιστορία..., ο.π. σ. 538. Ρόζος Β, Παπαβασιλείου Ι. Εγχειρίδιο..., ο.π. σ. 98.
21. Margotta R. Ιστορία..., ο.π. σ. 98.
22. Για τον Σωρανό και την μεγάλη συμβολή του στην εξέλιξη της Μαιευτικής και Γυναικολογίας, ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης ας ανατρέξει στα πρόσφατα έργα: Παπανικολάου Ν. Οδοιπορικό στην Ιστορία της Μαιευτικής..., ο.π. σσ. 176-177. Λασκαράτος Ι. Ιστορία της Ιατρικής. Εκδόσεις "Π. Χ. Πασχαλίδης". Τόμος 1ος Αθήνα 2004, σσ. 228-234. Για τις κλασικές εκδόσεις των έργων του Σωρανού και για τους τίτλους όλων των βιβλίων όπου του αποδίδονται, υπάρχουν πληροφορίες και εκτεταμένη βιβλιογραφία στο έργο: Γεωργακόπουλος Κ. Αρχαίοι Έλληνες ιατροί. Έκδοση "Ιασώ" Αθήναι 1998, σσ. 427-433. Τέλος, η συμβολή του Σωρανού στην εξύψωση του επαγγέλματος και της εκπαίδευσης της μαίας, επισημαίνεται και στο χαριτωμένο ιστορικό μυθιστόρημα: Koester Loesche K. Η θεραπεύτρια της Αλεξάνδρειας. Εκδόσεις "Λιβάνη" Αθήνα 2002.
23. Σωρανός. Γυναικείων Δ΄ ΙΙΙ. [ΧΙΧ] 9 [61].
24. Ιπποκράτης. Περί επικυήσεως. 7.
25. Ιπποκράτης. Περί εγκατατομής εμβρύου. 1.
26. Ιπποκράτης. Περί Γυναικείων. Ι. 70.
27. Πουρναρόπουλος Κ. Τα ιατρικά εργαλεία των αρχαίων Ελλήνων. Διδακτορική Διατριβή. Αθήναι 1973, σ. 214, 221, 263, 269.
28. Σωρανός. Γυναικείων Δ΄ ΙΙΙ. [ΧΙΧ] 10 [62].
29. Dumont M, Morel P. Histoire de l'Obstetrique..., ο.π. σ. 23.
30. Μανταλενάκης Σ. "Η Μαιευτική μέχρ..., ο.π. σ. 91.
31. Ackerknecht E. Ιστορία της Ιατρικής. Μετάφραση: Β. Πασχάλης, Γ. Ηλιάδης, Β. Καρατζούλης. Εκδόσεις "Μαραθιά". Αθήνα 1998, σ. 79.
32. Krug A. Αρχαία Ιατρική. Επιστημονική και Θρησκευτική Ιατρική στην Αρχαιότητα. Μετάφραση Ε. Μανακίδου, Θ. Σαρτζής. Επίβλεψη Δ. Λυπουρλής. Εκδόσεις "Παπαδήμα" Αθήνα 1997, σ. 220.

ΗΟΜΕPAGE