UniverSitas
Χριστόδουλος Γ. Σέγκος
Η κοινωνική δομή στις πόλεις
κατά τον μεσαίωνα ήταν πιο περίπλοκη και ελαστικότερη από εκείνη που επικρατούσε
στα φέουδα, τα οποία ήσαν κοινωνικοί σχηματισμοί της υπαίθρου. Ωστόσο αδίστακτοι
μαχαιροβγάλτες κυβερνούσαν - τόσον εντός όσον και εκτός πόλεων. Την κορυφή της
κοινωνικής πυραμίδας των πόλεων - συνήθως - δεν την κατείχαν εξ αίματος αριστοκράτες,
αλλά - οι διακεκριμένοι έμποροι, οι δανειστές χρημάτων και οι ηγέτες των συντεχνιών-οι
Μάστορες. Αυτοί οι τελευταίοι και τα εργαστήρια τους (studios) υπήρξαν το σπέρμα
των πανεπιστημίων των μεσαιωνικών πόλεων, διότι εδώ θα αναφερθούμε στα πανεπιστήμια
που ξεκίνησαν από τις πόλεις και όχι από τα μοναστήρια των οποίων η εξέλιξη
ήταν διαφορετική.
Κάτω απ' τους μάστορες βρίσκονταν οι έμπειροι τεχνίτες και ακολουθούσαν οι μαθητευόμενοι
και οι ανειδίκευτοι εργάτες. Ανεξάρτητες συντεχνίες αποτελούσαν οι υφαντουργοί,
οι ράφτες, οι φουρνάρηδες, οι επιπλοποιοί, οι κτίστες κ.λ.π. Ο αριθμός των συντεχνιών
διέφερε από πόλη σε πόλη, κατά τον 13° αιώνα στην ίδια πόλη μπορεί να συνυπήρχαν
τριάντα έως σαράντα. Η πρωταρχική αποστολή της λειτουργίας των συντεχνιών ήταν
η επίβλεψη της παραγωγής των αγαθών (προϊόντων) και της ποιότητος τους καθώς
και η εκπαίδευση των μαθητευομένων τεχνιτών.
Οι επικεφαλείς των εργαστηρίων οι αρχιτεχνίτες - ονωμάζοντο maestros-masters
- μάστορες" δηλαδή δάσκαλοι, αλλά ήσαν και επαγγελματίες ασκούσαν επάγγελμα
"profession"(masters ονωμάζοντο και οι άρχοντες της εποχής).
Οι αποκτώντες κάποια πείρα της τέχνης - και ως εκ τούτου έμμισθη - ήσαν νεαροί,
άγαμοι τουλάχιστον στην αρχή - bachelor's - μπεκιάρηδες. Οι masters είχαν το
δικαίωμα να λειτουργούν εργαστήρια (studios - workshops), να εκπαιδεύουν νέους
τεχνίτες και να ψηφίζουν στις συνελεύσεις της συντεχνίας - του σωματείου - της
εταιρείας. Ας έλθουμε τώρα στα πανεπιστήμια που η δομή τους πήρε πολλά από τις
συντεχνίες και τα εργαστήρια τους. Τα πρώτα βήματα προς την ανώτατη εκπαίδευση
έγιναν τον 11ο αιώνα (και πιθανώς ενωρίτερα) στη νότιο Ευρώπη και συγκεκριμένα
στο Σαλέρνο της Ιταλίας, κατά μίμηση αραβικών προτύπων της Σικελίας και με Αραβες
διδάσκοντες "κάτι που όλο και σπανιότερα αναφέρεται". Σύντομα μετά
το Σαλέρνο λειτούργησε παρόμοιο ίδρυμα στη Μπολόνια. Τα πανεπιστήμια αυτά λειτούργησαν
συνεπεία της ζητήσεως γιατρών και νομικών εκ μέρους της ιταλικής αριστοκρατίας
και των πλουσίων εμπόρων.
Και τα δύο ιδρύματα εκπαίδευαν αποκλειστικά γιατρούς και νομικούς, αργότερα
στο Μομπελλιέ και στο Παρίσι τα αντίστοιχα ιδρύματα δίδαξαν και θεολογία, φιλοσοφία
και γενικότερα ανθρωπιστικές επιστήμες. Πολύ γρήγορα λειτούργησαν πανεπιστήμια
σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Ευρώπης έτσι ώστε πριν το 1500 υπήρχαν τουλάχιστον
ογδόντα με κοινή γλώσσα τη λατινική και με σχέσεις μεταξύ τους, δηλαδή ανταλλαγή
διδασκόντων, γνώσεων και ιδεών. Στα πανεπιστήμια αυτά περιλαμβάνονται και τα
εκ μοναστηριών προερχόμενα. Τα περισσότερα από αυτά υπάρχουν και σήμερα. Η ονομασία
University προέρχεται από την λατινική λέξη Universitas που σημαίνει ένωσης,
σωματείο, εταιρεία (corporation) - η έννοια του όρου είναι παρόμοια με εκείνη
της συντεχνίας που αναφέρθηκε πάρα πάνω. Για τούτο στη δύση από την αρχή υπήρχε
σχέση των κοινωνικών αναγκών - της αγοράς - με τα πανεπιστήμια, για τούτο οι
βασικοί τίτλοι της συντεχνιακής ιεραρχίας πέρασαν σχεδόν αυτούσιοι και στα πανεπιστήμια.
Δεν εξηγείται όμως το γιατί οι αδαείς, ορισμένων χωρών, βγάζουν φλύκταινες όταν
ακούνε για σχέσεις πανεπιστημίων και αγοράς... οι ιδεαλιστές, οι πανέξυπνοι,
οι ως εκ τούτου δικαίως υπερόπτες... ενώ οι κουτόφραγκοι...!!!
Ο όρος University με τη σημερινή του έννοια είναι σχετικά πρόσφατος, τότε χρησιμοποιείτο
ο όρος "studium generale". Universitas ήσαν σωματεία διδασκόντων ή
φοιτητών με την κυριολεκτική σημασία του όρου.
Ο "καθηγητής" ασκούσε επάγγελμα "profession" και ήταν "professor".
Η λέξη καθηγητής είναι "λ ο γ ί α" ελληνική λέξη της καθαρεύουσας,
δηλαδή κατασκευασμένη όπως το "π ο δ ή λ α τ ο", όπως ο "ερασιτέχνη
ς" και δεν έχει μεγάλη σχέση με τον όρο -Professor. Έγινε ήδη σαφές ότι
η λέξη Ρrofessor έχει ίδια ρίζα με τη λέξη Ρrofession (επάγγελμα). Ρrofessio
- Ρrofessionis δηλαδή: ομολογία, επαγγελία, υπόσχεσης, εξομολόγησης, απόφανσης
της γνώμης. Μemor Ρrofessionis δηλαδή - μεμνημένος της υποσχέσεως. Ο επαγγελματίας
μάστορας θα κρατήσει την υπόσχεση του "θα είναι εκεί στην ώρα του",
"θα το έχει έτοιμο όπως υποσχέθηκε - οπωσδήποτε". Θα διδάξει τους
ασκούμενους δεν θα κρατήσει μυστικά "θα είναι Ρrofessor Μemor pofessionis".
Δεν θα κάνει παρατήρηση σε διδάσκοντα - γιατί κάνει καλό μάθημα στους ασκούμενους
και δεν θα τον παροτρύνει να είναι αδιάφορος - διότι τότε τι Ρrofessor είναι
- ασήμαντος είναι - τίποτα δεν είναι. Αλλά και ο όρος "studium generale"
χρησιμοποιείτο εκείνη την εποχή και από άλλες επαγγελματικές ομάδες. Το ενδιαφέρον
είναι ότι ήδη από τότε τα "studium generale" στα οποία αναφερόμαστε
"διεκδικούσαν" και είχαν στην Ευρωπαϊκή συλλογική συνείδηση ένα είδος
παγκοσμιότητας - ένα είδος γενικότητας Universal - University - που τα άλλα
σωματεία ή συντεχνίες ή εταιρείες δεν είχαν. Αποτελούσαν ή αποτέλεσαν γρήγορα
τα "studium generale" μία από τις τρεις υπερεθνικές πανευρωπαϊκές
οντότητες που είναι: - το κοσμικό κράτος, κάτω από οποιοδήποτε πολίτευμα - σεβασμός
στο ιερατείο της εκκλησίας - και σεβασμός στην ακαδημαϊκή κοινότητα. Ο Lector,
ο Doctor, ο Professor ήσαν σχεδόν ιερά πρόσωπα, ενώ οι τεχνίτες δεν ήσαν. Στο
Παρίσι τους ονόμαζαν και -Περαστές - Ρasser - ήσαν ακαδημαϊκοί δάσκαλοι που
περνούσαν τους μαθητές τους σε μια άλλη διάσταση, υψηλού ήθους και φρονήματος
με τη διδασκαλία τους με το παράδειγμα τους. Στην προτελευταία φράση φαινομενικά
μόνο υπάρχουν αντιφάσεις. Αν υπήρχαν έντονες αντιφάσεις και δεν είχαν γίνει
οι απαραίτητοι συμβιβασμοί οι Ευρωπαίοι θα συνέχιζαν να αυτομαστιγώνονται, να
αυτοπυρπολούνται, θα συνέχιζε να λειτουργεί η Ηoly Inquisition, θα συνέχιζαν
να καίγονται στα auto da fe. Είναι αλήθεια ότι σε κάποια φάση της ιστορίας κατεστράφη
και η επιστημονική παράδοση και η αρχαία τέχνη.
Είναι αλήθεια ότι μεγάλος αριθμός των αρρένων που κάηκαν - τότε - προήρχετο
από τον επιστημονικό - με την ευρεία έννοια - χώρο (το 80% όσων κάηκαν ήσαν
γυναίκες). Πιθανολογείται ότι κατά τον μεσαίωνα τα περισσότερα πλοία είχαν ιουδαίους
ή άραβες πλοηγούς διότι οι χριστιανοί καπεταναίοι δεν είχαν σχέση με τη διαβολική
επιστήμη των μαθηματικών. Είναι αλήθεια ότι για μεγάλο διάστημα άλλοι λαοί προηγούντο
στα μαθηματικά, στις φυσικές επιστήμες και στην αρχιτεκτονική. Είναι αλήθεια
όμως ότι ήδη, πριν από τον δέκατο έβδομο αιώνα, η δύση προηγείτο σε όλα τα πεδία
της επιστήμης. Είναι αλήθεια ότι θρησκευτικά δόγματα και οργανώσεις συντηρούν
σήμερα μερικά από τα καλύτερα πανεπιστήμια του πλανήτη και στα πανεπιστήμια
αυτά διδάσκεται και η θεωρεία της εξελίξεως του Δαρβίνου και οι θεωρίες της
εμφανίσεως της ζωής και ο μαρξισμός - και το ιερατείο τους (των θρησκευτικών
δογμάτων) δεν πληρώνεται από την πολιτεία και δεν θεωρεί τον διαφωτισμό επικατάρατο.
Ο διαχωρισμός μεταξύ πίστεως και επιστήμης είναι σαφής. Eπ’αυτού θα επανέλθουμε.
