KΛΙΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Ν.
Παπαδοπούλου[1]
Ε. Βλαχοπαπαδοπούλου[2]
Στ. Μιχαλάκος[2]
Γ. Τσαρμακλής[1]
Eξωσχολικές δραστηριότητες
μαθητών
δημοτικών σχολείων του νομού Αττικής
[1]Τμήμα Κοινωνικής
Ιατρικής, Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού»
[2]Τμήμα Αύξησης και Ανάπτυξης, Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού»
Υποβλήθηκε: 22/07/2003
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Σκοπός της μελέτης είναι η καταγραφή των εξωσχολικών δραστηριοτήτων και της
διάθεσης του ελεύθερου χρόνου μαθητών δημοτικών σχολείων. Μελετήθηκαν 1694 παιδιά,
833 (49,2%) αγόρια και 853 κορίτσια (50,3%). Διαπιστώθηκε ότι το 71,7% των παιδιών
βλέπουν τηλεόραση τις καθημερινές τουλάχιστον μία ώρα ημερησίως, ενώ το σαββατοκύριακο
το αντίστοιχο ποσοστό ανέρχεται στο 75,9%. Το 49,8% των μαθητών ασχολείται με
αθλητικές δραστηριότητες, ενώ το 45,4% με το διάβασμα εξωσχολικών βιβλίων. Χρήση
ηλεκτρονικού υπολογιστή κάνει το 34,8%. Τα αγόρια ασχολούνται περισσότερο σε
σχέση με τα κορίτσια με αθλητικές δραστηριότητες (p<0,001) και χρήση ηλεκτρονικού
υπολογιστή (p<0,001), ενώ τα κορίτσια ασχολούνται περισσότερο με το διάβασμα
εξωσχολικών βιβλίων (p<0,008) και κάποιο μουσικό όργανο (p<0,003). Η σωστή
διαχείριση του ελεύθερου χρόνου των παιδιών μπορεί να οδηγήσει στη βελτίωση
της ποιότητας της ζωής τους, αλλά και της ψυχοσωματικής τους υγείας. (Δελτ Α'
Παιδιατρ Κλιν Πανεπ Αθηνών 2003, 50(4): 369-374)
Λέξεις ευρετηριασμού:
ελεύθερος χρόνος, εξωσχολικές δραστηριότητες, τηλεόραση, αθλητικές δραστηριότητες.
EΙΣΑΓΩΓΗ
Είναι βέβαιο ότι η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου συμβάλλει στη γενικότερη
ψυχοκοινωνική συγκρότηση των παιδιών.[1] Oι δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου
στην παιδική ηλικία συνδέονται με την ομαλή ανάπτυξη του παιδιού, την αυτονομία,
την καλή διάθεση, τη δυνατότητα επένδυσης και λήψης ικανοποίησης, καθώς και
την ελαχιστοποίηση του στρες.[2,3] Επίσης, η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου
μπορεί να επηρεάσει άμεσα αλλά και μακροπρόθεσμα τη σωματική υγεία των παιδιών.[4,5]
Στη σημερινή πραγματικότητα ο εξωσχολικός διαθέσιμος χρόνος των μαθητών παρουσιάζεται
συχνά υπερβολικά προγραμματισμένος και σε πολλές περιπτώσεις εμφανίζεται ως
συμπληρωματικός χρόνος της σχολικής μάθησης, αποδυναμωμένος από το εγγενές χαρακτηριστικό
της αυτοδιάθεσης και της επιλογής.[6]
Σκοπός της παρούσας μελέτης αποτέλεσε η ποιοτική και ποσοτική διερεύνηση των
εξωσχολικών δραστηριοτήτων και της διάθεσης του ελεύθερου χρόνου των μαθητών
δημοτικών σχολείων. Καταγράφηκε, επίσης, η επίδραση του φύλου στις συνήθειες
των παιδιών σε σχέση με τον ελεύθερο χρόνο τους.
ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ
Στα πλαίσια προληπτικών ελέγχων που πραγματοποιήθηκαν σε 5068 μαθητές 26 δημοτικών
σχολείων του νομού Αττικής, κατά το χρονικό διάστημα από τον Οκτώβριο 2001 έως
το Δεκέμβριο 2002, μοιράστηκε ανώνυμο ερωτηματολόγιο στους γονείς των μαθητών.
Τα σχολεία ανήκαν στους δήμους Αθήνας, Ιλίου, Νέας Χαλκηδόνας, Γέρακα και Αιγάλεω.
Οι ερωτήσεις που περιελάμβανε το ερωτηματολόγιο αφορούσαν μεταξύ άλλων και στις
προγραμματισμένες εξωσχολικές δραστηριότητες και στη διάθεση του ελεύθερου χρόνου
των μαθητών. Οι γονείς καλούνταν να απαντήσουν όσον αφορά στο είδος αλλά και
στον αριθμό των ωρών των εξωσχολικών δραστηριοτήτων των παιδιών τους. Στην ανάλυση
των στοιχείων συμπεριελήφθησαν 1694 ερωτηματολόγια που επιστράφηκαν συμπληρωμένα.
Η ανάλυση έγινε με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου SPSS.
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Η κατανομή των 1694 μαθητών κατά φύλο και ηλικία παρουσιάζεται αντίστοιχα στους
πίνακες 1 και 2. Στον πίνακα 3 αναφέρεται η κατανομή των μαθητών σε σχέση με
το είδος των εξωσχολικών τους δραστηριοτήτων, καθώς και τον αριθμό των ωρών
ενασχόλησής τους με αυτές.
Περίπου τα μισά παιδιά (49,8%) ασχολούνται με αθλητικές δραστηριότητες εκτός
σχολείου. Από αυτά, το 36,6% αθλείται 1-2 ώρες την εβδομάδα, ενώ το 44,8% 3-5
ώρες την εβδομάδα. Τα αγόρια αθλούνται κατά μέσο όρο 4,9 ώρες την εβδομάδα,
ενώ τα κορίτσια 3,7 ώρες.
Το 45,4% των παιδιών ασχολείται με το διάβασμα εξωσχολικών βιβλίων. Από αυτά
το 46,6% διαβάζει 3-5 ώρες την εβδομάδα. Τα αγόρια διαβάζουν κατά μέσο όρο 5,2
ώρες την εβδομάδα, ενώ τα κορίτσια 5,3 ώρες.
Όσον αφορά στην τηλεθέαση, ποσοστό περίπου 72% των παιδιών βλέπουν τηλεόραση
τις καθημερινές τουλάχιστον μία ώρα ημερησίως, ενώ το σαββατοκύριακο το αντίστοιχο
ποσοστό ανέρχεται στο 76%. Από τα παιδιά που παρακολουθούν τηλεόραση, όσον αφορά
στις καθημερινές το 78,5% παρακολουθεί 1-2 ώρες την ημέρα. Το σαββατοκύριακο
το 58,4% των παιδιών παρακολουθεί 3-5 ώρες την ημέρα, ενώ το 27,2% παρακολουθεί
6-10 ώρες την ημέρα. Τα αγόρια βλέπουν κατά μέσο όρο 2,1 ώρες τηλεόραση τις
καθημερινές, ενώ τα κορίτσια 2,2 ώρες. Τα σαββατοκύριακα οι ώρες διαφοροποιούνται
σε 4,9 και 4,8 αντίστοιχα.
Χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή κάνει το 35% περίπου των παιδιών. Από αυτά το
47,7% ασχολείται 1-2 ώρες την εβδομάδα. Τα αγόρια κάνουν χρήση ηλεκτρονικού
υπολογιστή κατά μέσο όρο 4,1 ώρες την εβδομάδα, ενώ τα κορίτσια 2,9 ώρες.
Ποσοστό 57% των παιδιών παρακολουθούν τουλάχιστον μία ξένη γλώσσα. Το 67,8%
από αυτά παρακολουθεί 3-5 ώρες την εβδομάδα. Τα αγόρια ασχολούνται κατά μέσο
όρο 3,9 ώρες την εβδομάδα, ενώ τα κορίτσια 4,1 ώρες.
Τέλος, το 11% των παιδιών ασχολείται με κάποιο μουσικό όργανο. Από αυτά το 67,9%
ασχολείται 1-2 ώρες την εβδομάδα. Τα αγόρια ασχολούνται κατά μέσο όρο 3,2 ώρες
την εβδομάδα, ενώ τα κορίτσια 2,5 ώρες.
Υπήρξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές ως προς την επίδραση του φύλου στις εξωσχολικές
δραστηριότητες των παιδιών (πίνακας 4). Από τα 1686 παιδιά για τα οποία γνωρίζουμε
το φύλο, διαπιστώθηκε ότι τα αγόρια ασχολούνταν περισσότερο σε σχέση με τα κορίτσια
με τις αθλητικές δραστηριότητες (p<0,001) και τη χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή
(p<0,001), ενώ τα κορίτσια ασχολούνταν περισσότερο με το διάβασμα εξωσχολικών
βιβλίων (p<0,008) και κάποιο μουσικό όργανο (p<0,003).
Δεν υπήρξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα σε παχύσαρκα και μη παχύσαρκα
παιδιά όσον αφορά στη συμμετοχή τους στις διάφορες εξωσχολικές δραστηριότητες.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Όπως προκύπτει από τη μελέτη μας η τηλεόραση καταναλώνει πολλές ώρες
από τον ελεύθερο χρόνο των παιδιών, ιδιαίτερα τα σαββατοκύριακα. Τα παιδιά 6-12
ετών παρακολουθούν τις καθημερινές κατά μέσο όρο 2 ώρες την ημέρα τηλεόραση,
ενώ το σαββατοκύριακο ο αριθμός των ωρών ανέρχεται στις 5 ώρες την ημέρα περίπου.
Αυτά τα ευρήματα συμφωνούν με τα αναφερόμενα στη βιβλιογραφία, ελληνική και
ξενόγλωσση. Έτσι, σε μελέτη των Φεσσάτου και συν. ο μέσος ημερήσιος χρόνος τηλεθέασης
ήταν 2 ώρες την ημέρα για παιδιά 9-14 ετών, ενώ σε μελέτη των Φρυσίρα-Κανιούρα
και συν. ο μέσος ημερήσιος χρόνος τηλεθέασης ήταν περίπου 3 ώρες την ημέρα για
παιδιά 9-12 ετών.[7,8] Περαιτέρω, σε μελέτη των Ανυφαντάκη και συν. σε παιδιά
ηλικίας 8-11 ετών, αγροτικών και αστικών περιοχών, ο μέσος χρόνος τηλεθέασης
κυμαινόταν αντίστοιχα από 2 έως 2,5 ώρες τις καθημερινές και από 3,6 έως 3,9
τα σαββατοκύριακα.[9] Όσον αφορά στα αποτελέσματα ξένων εργασιών, από τη μελέτη
των Nilsen και συν, στις ΗΠΑ, προέκυψε ότι η παρακολούθηση τηλεόρασης ξεκινά
από την ηλικία των 2,5 ετών και γρήγορα γίνεται η βασική απασχόληση του παιδιού,
ενώ σε γερμανική μελέτη του 1994 αναφέρεται ότι τα παιδιά περνούν περισσότερο
χρόνο μπροστά στην τηλεόραση απ' ό,τι στο σχολείο.[10,11]
Τα παιδιά και οι έφηβοι εκτίθενται σε ευρέως φάσματος διαλόγους και σκηνές,
όταν παρακολουθούν τηλεόραση, που έχουν σημαντική επίδραση στην ψυχοσυναισθηματική
τους ανάπτυξη και πορεία.[12] Έτσι, σε ανακοίνωση των Τσαρμακλή και συν. επισημαίνεται
ότι οι έφηβοι σε ποσοστά 23,4-26% προέβησαν σε ριψοκίνδυνες πράξεις λόγω της
επίδρασης της τηλεόρασης.[13] Η Αμερικανική Παιδιατρική Εταιρεία σε άρθρο που
δημοσιεύτηκε το Νοέμβριο του 2001 απευθύνει συστάσεις προς τους παιδιάτρους,
προκειμένου να υπάρξει ουσιαστική παρέμβασή τους στη βιομηχανία και το εμπόριο
ψυχαγωγίας, με στόχο την αποφυγή του εξωραϊσμού της βίας.[14] Τα βιντεοπαιχνίδια
αναφέρεται σε γερμανική μελέτη ότι αυξάνουν το στρες, καθόσον οι παίκτες βρίσκονται
υπό πίεση, γι' αυτό είναι καλό να αποφεύγονται.[3] Εκτός αυτού, η έκθεση στη
βία μέσω των βιντεοπαιχνιδιών και του διαδικτύου γίνεται ενεργητικά με τη συμμετοχή
του παιδιού, και άρα είναι πιο επικίνδυνη. Τα βίαια βιντεοπαιχνίδια ενοχοποιούνται
για την αύξηση της επιθετικής συμπεριφοράς των εφήβων.[15] Γνωρίζοντας τις επιπτώσεις
της τηλεθέασης τόσο στην υγεία όσο και στη διαμόρφωση του χαρακτήρα των παιδιών
τους, οι γονείς θα πρέπει να συμβουλεύονται, ώστε να ελέγχουν τις ώρες τηλεθέασης,
καθώς και την ποιότητα των προγραμμάτων που παρακολουθούν τα παιδιά τους.[8]
Όσον αφορά στις αθλητικές δραστηριότητες, ένα σημαντικό ποσοστό των μαθητών,
περίπου στο 50%, διαθέτει τμήμα του ελεύθερου χρόνου του για αθλητικές δραστηριότητες.
Τα τελευταία χρόνια έχει αναγνωρισθεί η ζωτική σημασία της φυσικής δραστηριότητας,
καθώς και η αναγκαιότητα της ενεργού συμμετοχής στον αθλητισμό από μικρή ηλικία
και η διατήρησή της δια βίου. Ιδιαίτερη βέβαια μέριμνα για τις επιπτώσεις στην
υγεία χρειάζεται για τα παιδιά που ασχολούνται με τον πρωταθλητισμό.[16] Η άσκηση
προσφέρει θετικά αποτελέσματα τόσο στην κινητική, τη γνωστική, τη συναισθηματική
ανάπτυξη, όσο και στην κοινωνικοποίηση του παιδιού.[17] Επίσης, μέσω αυτής είναι
δυνατόν να επιτευχθεί μείωση του λίπους και αύξηση της μυϊκής μάζας.[5] Το κράτος,
αλλά και τα σχολεία πρέπει να ενθαρρύνουν θετικές στάσεις προς οποιαδήποτε μορφή
φυσικής δραστηριότητας, δημιουργώντας ευκαιρίες για την εκμάθηση δραστηριοτήτων
και την εκτέλεση φυσικών δεξιοτήτων, ειδικά εκείνων των οποίων η απόλαυση θα
είναι μακροχρόνια. Ειδικότερα τα σχολεία πρέπει να αναπτύσσουν προγράμματα και
στρατηγικές που θα στοχεύουν στην προώθηση της φυσικής δραστηριότητας και της
υγιεινής διατροφής.[17,18] Έτσι, αναφέρεται ότι στη Γερμανία 1.000.000 μαθητές
είναι οργανωμένοι σε ποδοσφαιρικά αθλητικά σωματεία και το ποδόσφαιρο κατέχει
την πρώτη θέση μεταξύ των αθλημάτων, τόσο στο σχολείο όσο και στον ελεύθερο
χρόνο των παιδιών.[4]
Τα αποτελέσματα που αναφέρονται στο ότι τα αγόρια αφιέρωναν περισσότερες ώρες
για αθλητικές δραστηριότητες από ότι τα κορίτσια συμφωνούν και με άλλες μελέτες,
σύμφωνα με τις οποίες τα αγόρια είναι πιο δραστήρια από τα κορίτσια.[19,20]
Από τη μελέτη προκύπτει ότι το 57% των παιδιών ασχολείται με την εκμάθηση ξένης
γλώσσας, ενώ μόνο το 45% διαβάζουν εξωσχολικά βιβλία. Είναι γεγονός ότι η σημερινή
πραγματικότητα έχει κάνει τους γονείς να συνειδητοποιήσουν την αναγκαιότητα
εκμάθησης τουλάχιστον μίας ξένης γλώσσας από τα παιδιά τους, σε αντίθεση, όμως,
με το εξωσχολικό διάβασμα, για το οποίο, όπως αναφέρεται σε παλιότερη μελέτη
των Τσικούλα και συν, οι γονείς στην πλειοψηφία τους δεν έχουν κατανοήσει την
αξία του.[21]
Η ενασχόληση με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή αφορά στο 35% περίπου των παιδιών.
Η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών αυξάνει με ταχείς ρυθμούς στα πεδία της
επιστήμης, της επικοινωνίας, της ψυχαγωγίας, κ.λπ. από διάφορες πληθυσμιακές
ομάδες. Είναι, επίσης, γεγονός ότι ο μέσος όρος ηλικίας των ατόμων που χρησιμοποιούν
ηλεκτρονικό υπολογιστή σε καθημερινή βάση μειώνεται συνεχώς.[22]
Τα στοιχεία της μελέτης αυτής αποδεικνύουν ότι χρειάζεται οργανωμένη και συστηματική
ενημέρωση των παιδιών, αλλά και όσων επηρεάζουν το περιβάλλον τους (γονείς-εκπαιδευτικοί)
σχετικά με τη σωστή και αποδοτική διαχείριση του ελεύθερου χρόνου. Όλοι πρέπει
να συμβάλλουν συστηματικά και αποφασιστικά, ώστε να διευκολύνουν τους μικρούς
μαθητές να διαχειριστούν σωστά τον ελεύθερο χρόνο τους, με απώτερο στόχο την
επίτευξη του καλύτερου δυνατού επιπέδου της ψυχοσωματικής τους υγείας, αλλά
και τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής τους.
Leisure time activities of elementary school pupils of the district of Attiki
N. Papadopoulou, E. Vlachopapadopoulou, St. Michalacos, G. Tsarmaklis
(Ann Clin Pediatr Univ Atheniensis 2003, 50(4): 369-374)
The aim of this study is to record the out of schools activities
as well as the disposition of leisure time of pupils attending elementary schools.
The study group consisted of 1694 children, 833 (49,2%) boys and 853 (50,3%)
girls. Our results appreciate that: a) 71,7% of the children watch television
daily, at least one hour per day, while the corresponding percentage regarding
the weekends climbs up to 75,9%. b) 49,8% of the children participate in athletic
activities while 45,4% of them study various books irrelevant to the school
lessons. c) 34,8% of the children use computer devices. d) Boys participate
more often in athletic activities than girls (p<0,001) and the same is true
for computer use (p<0,001), whilst higher percentage of girls read books
than boys (p<0,008) and learn to play a musical instrument (p<0,003).
The appropriate handling of the children' s free time may improve their quality
of the life and their psychosomatic health.
Key words:
leisure time activities, children's free time, television viewing, athletic
activities.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Τσίκουλας Ι, Παύλου Ε, Βλάχου Μ, Τεφλιούδη Ε, Ζαφειρίου Δ, Βαργιάμη
Ε. Η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου από τους έλληνες μαθητές και η ενασχόληση
τους με συλλογές. Νέα Παιδιατρικά Χρονικά 2002, 2:97-103.
2. Σταθοπούλου Α, Κατριβάνου Α, Ηλιοπούλου Μ, Αλεξοπούλου Α, Βασιλειάδου Σ,
Μπεράτη Στ. Δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου σε παιδιά και εφήβους που νοσηλεύτηκαν
στην παιδιατρική κλινική του πανεπιστημίου Πατρών. 14ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ελληνικής
Εταιρείας Κοινωνικής Παιδιατρικής και Προαγωγής της Υγείας «Ελεύθερος χρόνος
και παιδί», Θεσσαλονίκη 2002, 89-90.
3. Affemaun M. Videospiele und Stress. Der Kinderarzt 1987, 18:1303.
4. Betz M, Klimt F. Fussball im Kindesalter. Sozialpadiatrie 1993, 15:160.
5. Haschke F, Popow C, Schuster E, Haber P, Salzer HP. Einflub des sports auf
die Entwicklung von 10-11 Jahrigen Knaben. Klinische Padiatrie 1984, 196:1-8.
6. Θωΐδης Ι. Αναθεώρηση της παιδικής ηλικίας σε σχέση με τον ελεύθερο χρόνο:
νέα καθήκοντα για την παιδαγωγική επιστήμη. 14ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ελληνικής
Εταιρείας Κοινωνικής Παιδιατρικής και Προαγωγής της Υγείας «Ελεύθερος χρόνος
και παιδί», Θεσσαλονίκη 2002, 40-41.
7. Φεσσάτου Σ, Πετρίδου Ε, Δεσύπρης Ν, Φλυτζάνη Β, Καρπάθιος Θ. Τηλεόραση: ωφελεί
ή βλάπτει τον ελεύθερο χρόνο του παιδιού; Παιδιατρική 1999, 62:379-386.
8. Φρυσίρα-Κανιούρα Ε, Αναστασέα-Βλάχου Κ, Παπαθανασίου-Κλώντζα Δ, Ξυπολητά-Ζαχαριάδη
Α, Ματσανιώτης Ν. Η επίδραση της τηλεόρασης στα ελληνόπουλα στο τέλος του 20ου
αιώνα και ο παιδίατρος. Παιδιατρική 1993, 56:300-316.
9. Ανυφαντάκης Κ, Ανυφαντάκη Μ, Ξυλούρη Ε, Σακκά Ε, Λιονής Χ, Αντωνάκης Ν. Συμπεριφορά,
διατροφή, σωματική υγιεινή, τηλεθέαση και παιχνίδι μαθητών στοιχειώδους εκπαίδευσης
στην Κρήτη. Παιδιατρική 2002, 65:186-194.
10. Νielsen AC Co. Nielsen report on television. Northbrook, IL: AC Nielsen
Company, 1990.
11. Landzehel HJ. Verspielte Kindheit. Der Kinderarzt 1994, 25, 9:1023.
12. Singer M, et al. Viewing Preferences, Symptoms of Psychological Trauma &
Violent Behaviors Among Children. J Am Acad Chid & Adolesc Psychiatry 1998,
37:10.
13. Τσαρμακλής Γ, Νεστορίδου Α, Σαρπασίδης Κ, Χρυσίδου Ε, Ψαρρά Α, Θωμαΐδης
Θ. Η επίδραση της τηλεόρασης στα παιδιά. Συγκριτική μελέτη δυο περιοχών της
Ελλάδος. 21ο Πανελλήνιο Ιατρικό Συνέδριο, Αθήνα 1995.
14. American Academy of Pediatrics. Media violence. Committee on Public Education.
Pediatrics 2001, 108:1222.
15. Ξυπολητά-Ζαχαριάδη Α. Το απροστάτευτο παιδί. Δελτ ΑΥ Παιδιατρ Κλιν Πανεπ
Αθηνών 2002, 49:126.
16. Αναγνωστόπουλος Π. Επιδράσεις του αθλητισμού υψηλού επιπέδου στον ανθρώπινο
οργανισμό. Ιατρική 1994, 66:158-164.
17. Κανταρτζή Ε, Σταυρόπουλος Ν. Διδασκαλία και απόκτηση των βασικών δεξιοτήτων
της καλαθοσφαίρισης στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών. 14ο Πανελλήνιο Συνέδριο
Ελληνικής Εταιρείας Κοινωνικής Παιδιατρικής και Προαγωγής της Υγείας «Ελεύθερος
χρόνος και παιδί», Θεσσαλονίκη 2002, 104-105.
18. Wechsler H, Randolph S, Davis M, Collons J. Using the school environment
to promote physical activity and healthy eating. Preventive medicine, 31:121-137.
19. Physical activity and health: a report of the surgeon general. Atlanda,
GA: U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control
and Prevention, 1996.
20. National Institute of Health. Physical activity and cardiovascular health:
NIH Consensus statement. Kensington, MD: NIH Consensus Information Center, 1995.
21. Τσικούλας Ι, Τσιλιγκίρογλου Α, Βεργοπούλου Σ, Αγγελοπούλου Ν, Αχλαδάς Χ,
Παιονίδης Α, Κασίμος Χ. Διάβασμα εξωσχολικών βιβλίων από παιδιά 9-14 χρόνων.
Παιδιατρικά Χρονικά 1984, 13:125-130.
22. Κοζέης Ν. Ηλεκτρονικοί Υπολογιστές: φίλοι ή εχθροί για τα μάτια; 14ο Πανελλήνιο
Συνέδριο Ελληνικής Εταιρείας Κοινωνικής Παιδιατρικής και Προαγωγής της Υγείας
«Ελεύθερος χρόνος και παιδί», Θεσσαλονίκη 2002, 180-184.
