ΕΠΙΚΑΙΡΑ
ΘΕΜΑΤΑ Ι
ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΡΙΑ:
Χ. ΤΖΟΥΜΑΚΑ - ΜΠΑΚΟΥΛΑ
ΕΦΗΒΕΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΛΗΨΙΑ
Σ. Γιουρούκος
Η επιληψία αποτελεί κοινό πρόβλημα της παιδικής ηλικίας. Υπολογίζεται ότι περίπου
1% των παιδιών εμφανίζει το πρόβλημα. Η απροσδόκητη εμφάνιση των κρίσεων, ο
φόβος για τυχόν τραυματισμό ή πνιγμό του παιδιού και η ανησυχία για τη μελλοντική
έκβαση προκαλούν μεγάλο άγχος και ανασφάλεια στην οικογένεια. Άλλωστε, οι κοινωνικές
προκαταλήψεις που υπάρχουν για τη νόσο, έχουν ως αποτέλεσμα η διάγνωση της επιληψίας,
σε πολλές περιπτώσεις, να αποτελεί "οικογενειακό μυστικό". Πολύ συχνά
επιβάλλονται υπερβολικοί και άσκοποι περιορισμοί ή απαγορεύσεις στις δραστηριότητες
του παιδιού. Στη φάση της εφηβείας, τέτοιοι περιορισμοί πολύ συχνά έχουν το
αντίθετο από το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Υπάρχει μερικές φορές κάποια σύγχυση όσον αφορά στην επίδραση της εφηβείας στην
επιληψία. Σε παλαιότερες εποχές πίστευαν ότι στη φάση της εφηβείας οι κρίσεις
γίνονται συχνότερες και ότι η εφηβεία είναι η πλέον ακατάλληλη χρονική περίοδος
για τυχόν διακοπή της φαρμακευτικής αγωγής. Οι σύγχρονες αντιλήψεις ασφαλώς
διαφέρουν από τις απόψεις αυτές. Είναι πλέον σαφές ότι η πορεία της επιληψίας
κατά την εφηβεία εξαρτάται κατά κύριο λόγο από τον τύπο της επιληψίας ή το επιληπτικό
σύνδρομο που εμφανίζει ο ασθενής.
Ταξινόμηση επιληπτικών
κρίσεων
Οι επιληπτικές κρίσεις διακρίνονται σε εστιακές και γενικευμένες (πίνακας 1).
Στις εστιακές κρίσεις, η ηλεκτρική εκφόρτιση εμφανίζεται σε ένα σημείο του φλοιού
και ή παραμένει εντοπισμένη στο σημείο αυτό, ή επεκτείνεται σε γειτονικές περιοχές,
ή και επεκτείνεται στο απέναντι ημισφαίριο. Στην τελευταία αυτή περίπτωση (εστιακή
κρίση με δευτερογενή γενίκευση) υπάρχει πάντα απώλεια των αισθήσεων. Ο τύπος
αυτός των κρίσεων είναι ο συχνότερος τύπος κρίσεων στα παιδιά. Οι γενικευμένες
κρίσεις, αντίθετα, χαρακτηρίζονται από πυροδότηση εκφορτίσεων από κεντρικούς
εγκεφαλικούς σχηματισμούς, με ταυτόχρονη, σχεδόν συμμετρική, επέκταση και στα
δύο ημισφαίρια και με απώλεια των αισθήσεων από την αρχή της κρίσης.
Ταξινόμηση
επιληψιών και επιληπτικών συνδρόμων
Ο καθορισμός του τύπου της επιληπτικής κρίσης ενός παιδιού δεν βοηθά ιδιαίτερα
τον ιατρό στο να κατευθύνει το διαγνωστικό έλεγχο, να καθορίσει τη θεραπευτική
αντιμετώπιση και να δώσει προγνωστικές πληροφορίες. Για παράδειγμα, παιδί που
εμφανίζει απλές εστιακές κρίσεις επιληψίας είναι δυνατόν να εμφανίζει καλοήθη
εστιακή επιληψία, που έχει άριστη πρόγνωση ή αντίθετα δευτεροπαθή εστιακή επιληψία
(π.χ. Epilepsia partialis continua) που έχει δυσμενέστατη πρόγνωση. Για το λόγο
αυτό, τα τελευταία 20 χρόνια γίνεται γενικά αποδεκτή η ανάγκη αναγνώρισης διαφόρων
επιληπτικών συνδρόμων. Ένα επιληπτικό σύνδρομο χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένη
ηλικία εμφάνισης, οικογενειακό και ατομικό ιστορικό, χαρακτηριστικό τύπο και
συχνότητα επιληπτικών κρίσεων, συγκεκριμένα εγκεφαλογραφικά και απεικονιστικά
χαρακτηριστικά καθώς και πρόγνωση. Τα επιληπτικά σύνδρομα διακρίνονται σε ιδιοπαθή
(απουσία εγκεφαλικής βλάβης, συχνή η γενετική προδιάθεση), σε συμπτωματικά (αποτέλεσμα
εστιακής ή διάχυτης εγκεφαλικής βλάβης) και σε κρυπτογενή (εγκεφαλική βλάβη
πιθανολογείται, αλλά δεν ανιχνεύεται με τα διατιθέμενα μέσα). Στους πίνακες
2 και 3 αναγράφονται μερικά από τα συχνότερα επιληπτικά σύνδρομα της παιδικής
ηλικίας. Τα περισσότερα από τα επιληπτικά σύνδρομα εμφανίζονται σε συγκεκριμένη
ηλικία. Θα γίνει σύντομη αναφορά σε επιληπτικά σύνδρομα που είτε πρωτοεμφανίζονται,
είτε υποχωρούν κατά τη φάση της εφηβείας.
Καλοήθης εστιακή επιληψία με κεντροκροταφικές αιχμές (Ρολάνδειος επιληψία, Benign
partial epilepsy with centrotemporal spikes - BECTS). Το ιδιοπαθές αυτό επιληπτικό
σύνδρομο είναι η συχνότερη μορφή επιληψίας στα παιδιά (16% των παιδιών με επιληψία).
Η ηλικία έναρξης κυμαίνεται από τα 3 έως τα 11 χρόνια. Οι κρίσεις χαρακτηρίζονται
από κλονικές κινήσεις της γωνίας του στόματος ή της παρειάς, σιελόρροια, αιμωδία.
Σπάνια, παρατηρείται επέκταση στο χέρι ή το πόδι ή και γενίκευση. Οι κρίσεις
είναι σπάνιες (οι μισοί ασθενείς μέχρι 5 επεισόδια) και συνήθως εμφανίζονται
στον ύπνο, με διάρκεια 1-2min. Αυτόματη ίαση παρατηρείται στο 98-100% με την
έναρξη της εφηβείας.
Αφαιρέσεις. Η μορφή αυτή ιδιοπαθούς γενικευμένης επιληψίας αποτελεί το 5% των
παιδικών επιληψιών και αφορά περίπου σε ένα στα 1.000 παιδιά. Διακρίνονται 2
επιληπτικά σύνδρομα αφαιρέσεων. Οι παιδικές αφαιρέσεις (Childhood absence epilepsy)
με ηλικία έναρξης από τον τρίτο μέχρι το δέκατο χρόνο ζωής και οι εφηβικές αφαιρέσεις
(Juvenile absence epilepsy) με έναρξη μετά το 10ο χρόνο ζωής. Οι παιδικές αφαιρέσεις
εμφανίζονται πριν από τα 10 χρόνια και είναι συχνότερες στα κορίτσια. Οι κρίσεις
διαρκούν 5-20sec και προκαλούνται εύκολα με υπέρπνοια, ενώ οι ασθενείς εμφανίζουν
συνήθως πολλές δεκάδες κρίσεων την ημέρα. Τα επεισόδια συνήθως ελέγχονται εύκολα
φαρμακευτικά, ενώ παρατηρείται αυτόματη ίαση στο 80-90% των περιπτώσεων στην
αρχή της εφηβείας. Αντίθετα, στις εφηβικές αφαιρέσεις (με έναρξη μετά τα 10
χρόνια), η συχνότητα είναι η ίδια στα δύο φύλλα, οι κρίσεις είναι πολύ αραιότερες
και βραχύτερες, ενώ έως και 80% των ασθενών εμφανίζουν και γενικευμένες τονικο-κλονικές
κρίσεις. Η πρόγνωση είναι αρκετά καλή, σαφώς, όμως, σε μικρότερο ποσοστό από
τις παιδικές αφαιρέσεις.
Νεανική μυοκλονική επιληψία (Juvenile myoclonic epilepsy). Αυτή η ιδιοπαθής
γενικευμένη επιληψία είναι συχνή (αποτελεί το 5-12% όλων των επιληψιών) και
έχει ίση κατανομή στα δύο φύλα. Στην ηλικία των 12 με 18 χρόνων που εμφανίζεται,
παρατηρούνται 1-3 νέες περιπτώσεις/1.000 εφήβους/έτος. Θετικό οικογενειακό ιστορικό
(για ιδιοπαθή γενικευμένη επιληψία) υπάρχει στο ένα τρίτο των ασθενών. Οι ασθενείς
αρχικά εμφανίζουν βραχείες πρωινές μυοκλονίες των άνω άκρων. Τα χέρια του ασθενούς
"τινάζονται" και του πέφτουν αντικείμενα που κρατά, ενώ πολύ συχνά
οι μυοκλονίες αυτές δεν αξιολογούνται από το οικογενειακό περιβάλλον. Στις περισσότερες
περιπτώσεις ακολουθούν γενικευμένες τονικοκλονικές κρίσεις μετά 1-3 χρόνια (>85%).
Δεν είναι σπάνιο να συνυπάρχουν εφηβικές αφαιρέσεις (15%) ή φωτοευαισθησία (30-40%
των περιπτώσεων). Ο έλεγχος των κρίσεων συνήθως επιτυγχάνεται εύκολα με τη φαρμακευτική
αγωγή, όμως, η διακοπή της οδηγεί κατά κανόνα σε υποτροπή. Απαραίτητη είναι
η ενημέρωση του ασθενούς ότι η χορήγηση της φαρμακευτικής αγωγής θα είναι πολύ
μακρά, ίσως και ισόβια.
Επιληψία με γενικευμένες τονικοκλονικές κρίσεις στην αφύπνιση. Πρόκειται για
ιδιοπαθή γενικευμένη επιληψία που εμφανίζεται στην αρχή της εφηβείας. Θετικό
οικογενειακό ιστορικό υπάρχει στο 13% των ασθενών και οι κρίσεις είναι σχετικά
σπάνιες. Οι πρωινές κρίσεις κατά την αφύπνιση εκλύονται ευκολότερα εάν έχει
προηγηθεί ξενύχτι, χρήση οινοπνεύματος ή κατά τη φάση της εμμήνου ρύσσεως. Σε
αρκετές περιπτώσεις, η πρώτη κρίση του επιληπτικού αυτού συνδρόμου εμφανίζεται
με τα πρώτα έμμηνα.
Φωτοευαίσθητη επιληψία. Ως φωτοευαισθησία ορίζεται η ανεύρεση παθολογικού ΗΕΓ
ή και κλινική αντίδραση στα διαλείποντα φωτεινά ερεθίσματα (κατά το ΗΕΓ). Τέτοια
φωτοευαισθησία εμφανίζει μέχρι και 2% του πληθυσμού. Αντίθετα, φωτοευαίσθητη
επιληψία είναι η εμφάνιση επιληπτικών κρίσεων που προκαλούνται σε συνθήκες καθημερινής
ζωής (π.χ. τηλεόραση, video games, φωτορυθμικά, ήλιος μέσα από δένδρα). Σε ποσοστό
40% των ασθενών, η φωτοευαίσθητη επιληψία είναι αμιγής, δηλαδή κρίσεις εμφανίζονται
μόνο μετά από κατάλληλο φωτοερεθισμό. Σε ποσοστό 60%, όμως, των ασθενών είναι
μικτή, δηλαδή εμφανίζονται κρίσεις και αυτόματα, επιπλέον εκείνων που προκαλούνται
από φωτοερεθισμό. Φωτοπροκλητές κρίσεις είναι δυνατόν να παρατηρηθούν σε διάφορα
επιληπτικά σύνδρομα. Οι κρίσεις στη φωτοευαίσθητη επιληψία συνήθως είναι γενικευμένες
τονικοκλονικές (84% των περιπτώσεων), ενώ σπανιότερες είναι αφαιρέσεις (6%),
εστιακές (2.5%) ή μυοκλονίες (1.5%). Η ηλικία έναρξης της φωτοευαίσθητης επιληψίας
είναι τα 8-19 χρόνια και είναι συχνότερη στα κορίτσια, ενώ είναι πολύ συχνό
να υπάρχει θετικό οικογενειακό ιστορικό. Σε παιδιά με φωτοευαίσθητη επιληψία,
σκόπιμο είναι να λαμβάνονται κάποια προληπτικά μέτρα. Πρέπει να υπάρχει φως
στο δωμάτιο με την τηλεόραση και ο ασθενής να παρακολουθεί τη συσκευή από απόσταση
τουλάχιστον 3 μέτρων. Προτιμότερες είναι οι συσκευές με οθόνη 100Hz ή υγρών
κρυστάλλων. Προσοχή απαιτούν το περιεχόμενο ηλεκτρονικών παιγνιδιών (video games),
μερικά των οποίων έχουν πολύ γρήγορες εναλλαγές εικόνων, καθώς και τα φωτορυθμικά
χορευτικών κέντρων. Συνιστάται οι έφηβοι να φορούν σκούρα γυαλιά ηλίου και να
καλύπτουν το ένα μάτι σε "δύσκολες" στιγμές. Πρέπει να τονισθεί ότι
φωτοευαισθησία παρουσιάζει μόνο 5-6% των παιδιών με επιληψία και δεν υπάρχει
λόγος να επιβάλλονται άσκοποι περιορισμοί σε όλα τα παιδιά με επιληψία.
Επιληψία
και εφηβεία
Η εξέλιξη της επιληψίας σε σχέση με την εφηβεία εξαρτάται κατά κύριο λόγο από
το επιληπτικό σύνδρομο που εμφανίζει ο ασθενής. Σε μερικά επιληπτικά σύνδρομα
παρατηρείται αυτόματη ίαση με την έναρξη της εφηβείας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα
είναι οι παιδικές αφαιρέσεις, η καλοήθης εστιακή επιληψία με κεντρο-κροταφικές
αιχμές και το σύνδρομο Παναγιωτόπουλου (σε αυτό το τελευταίο, η υποχώρηση των
κρίσεων γίνεται ακόμη νωρίτερα). Αντίθετα, υπάρχουν επιληπτικά σύνδρομα που
πρωτοεμφανίζονται στην εφηβεία (π.χ. εφηβικές αφαιρέσεις, νεανική μυοκλονική
επιληψία, επιληψία με γενικευμένες τονικοκλονικές κρίσεις στην αφύπνιση, φωτοευαίσθητη
επιληψία). Τα περισσότερα από τα επιληπτικά σύνδρομα αυτής της κατηγορίας ανήκουν
στην κατηγορία των ιδιοπαθών γενικευμένων επιληψιών και καθορίζονται γενετικά.
Η ηλικία της εφηβείας είναι η ηλικία της αμφισβήτησης. Δεν είναι επομένως περίεργο
ότι ο έφηβος με επιληψία αντιδρά με ανάλογο τρόπο. Η αμφισβήτηση της διάγνωσης
καθώς και της ανάγκης συστηματικής χορήγησης της φαρμακευτικής αγωγής είναι
συνήθεις αντιδράσεις. Είναι φυσικό να υπάρχει δυσκολία αποδοχής της χρονιότητας
της νόσου και αμφισβήτηση των κάποιων αναγκαίων περιορισμών (άθληση, ξενύχτι,
οινόπνευμα κ.λπ.). Αρκετά συχνή είναι και η "δοκιμαστική" διακοπή
φαρμάκων. Οι έφηβοι συχνά εκφράζουν ανησυχίες για τις παρενέργειες των αντιεπιληπτικών
φαρμάκων (μείωση νοητικών ικανοτήτων, αύξηση βάρους, διαταραχές κύκλου κ.λπ.),
καθώς και για τη μελλοντική έκβαση και για τις τυχόν επιδράσεις στην επαγγελματική
και οικογενειακή αποκατάσταση. Πιστεύεται ότι είναι απαραίτητη η ειλικρινής
ενημέρωση του εφήβου για το πρόβλημα, τις αληθινές του διαστάσεις, την ανάγκη
για κάποιους περιορισμούς και την αποφυγή κάποιων δραστηριοτήτων. Τις μεγαλύτερες
αντιρρήσεις για μια τέτοια ενημέρωση φέρνουν οι γονείς, προβάλλοντας στο παιδί
δικές τους δυσκολίες να αποδεχθούν τη διάγνωση. Ο σωστά ενημερωμένος έφηβος
συνήθως συνεργάζεται καλύτερα στη φαρμακοθεραπεία, αλλά και στους αναγκαίους
περιορισμούς. Η απομυθοποίηση της επιληψίας τον βοηθά να αποδεχθεί τη νόσο και
να ζήσει φυσιολογικά τη φάση της εφηβείας, αλλά και να οργανώσει τις μελλοντικές
του δραστηριότητες.
Άθληση. Η άθληση αποτελεί απαραίτητη δραστηριότητα στην εφηβική ηλικία. Ασθενείς
με επιληψία που εμφανίζουν ικανοποιητικό έλεγχο των κρίσεων, μπορούν να μετέχουν
σε αθλήματα στίβου και γυμναστική, καθώς και σε ομαδικά παιγνίδια (ποδόσφαιρο,
μπάσκετ, τένις κ.λπ.). Επιτρέπεται η πεζοπορία και η ορειβασία, καλό, όμως,
είναι να αποφεύγεται η αναρρίχηση. Επιτρέπεται επίσης η χιονοδρομία (καλύτερα
με χρήση κράνους), καθώς και το ποδήλατο (εκτός δρόμου και με τη χρήση κράνους).
Ιδιαίτερη προσοχή απαιτούν τα θαλάσσια αθλήματα, λόγω του κινδύνου πνιγμού.
Η κολύμβηση στη θάλασσα πρέπει πάντα να γίνεται με συνοδό και όχι σε βαθιά νερά.
Η κολύμβηση σε πισίνα επιτρέπεται μόνο με ατομική επιτήρηση. Πρέπει να απαγορεύεται
η υποβρύχια κατάδυση, ενώ η ιστιοσανίδα, η ιστιοπλοΐα και το θαλάσσιο σκι είναι
προτιμότερο να αποφεύγονται (αν είναι ανέφικτη η απαγόρευση τουλάχιστον πρέπει
να χρησιμοποιείται σωσίβιο). Είναι προφανές ότι εάν εφαρμοσθούν υπερβολικές
απαγορεύσεις στις αθλητικές δραστηριότητες του εφήβου, είναι δυνατόν να έχουμε
το αντίθετο αποτέλεσμα. Για το λόγο αυτό προτείνεται οι περιορισμοί να είναι
λογικοί και με ανάλογη ενημέρωση του εφήβου.
Ψυχαγωγία. Στο θέμα της ψυχαγωγίας απαιτούνται ανάλογοι χειρισμοί. Σε εφήβους
που εμφανίζουν κρίσεις που ενεργοποιούνται μετά από στέρηση ύπνου, πρέπει να
τους δοθούν οι ανάλογες εξηγήσεις ώστε να περιορίσουν τη νυκτερινή διασκέδαση.
Το οινόπνευμα είναι δυνατόν να ενεργοποιήσει εμφάνιση επιληπτικών κρίσεων. Επιπλέον
μπορεί να ενισχύσει την ηπατοτοξικότητα μερικών φαρμάκων. Στο χειρισμό του θέματος
του οινοπνεύματος πρέπει να επικρατεί λογική και ρεαλισμός. Απόλυτες απαγορεύσεις
ίσως φέρουν αντίθετο αποτέλεσμα. Αρκετές φορές, η λήψη μικροποσοτήτων οινοπνεύματος
σε κοινωνικές συνθήκες που το "επιβάλουν", είναι προτιμότερη από ακραίες
εφηβικές συμπεριφορές. Το κάπνισμα δεν φαίνεται να έχει αρνητικές επιδράσεις
στην επιληψία. Σε εφήβους με φωτοευαίσθητη επιληψία χρειάζεται λεπτομερής ενημέρωση
για τους δυνητικούς κινδύνους από φωτορυθμικά, συσκευές τηλεόρασης, υπολογιστές
και ηλεκτρονικά παιγνίδια. Πρέπει να δοθούν οι ανάλογες οδηγίες για τη μείωση
του κινδύνου. Η συμμετοχή σε θερινές κατασκηνώσεις πρέπει να επιτρέπεται μόνο
όταν υπάρχουν σωστές συνθήκες επιτήρησης. Η συμμετοχή σε σχολικές εκδρομές αποτελεί,
συχνά, αιτία τριβής του εφήβου με τους γονείς του. Είναι γνωστό ότι δεν είναι
σπάνιες επιληπτικές κρίσεις στη διάρκεια των πολυήμερων σχολικών εκδρομών. Το
ξενύχτι, το οινόπνευμα και η παραμέληση της φαρμακευτικής αγωγής αποτελούν τις
συχνότερες αιτίες. Η απαγόρευση συμμετοχής στις εκδρομές αποτελεί την ασφαλέστερη
λύση, όμως συχνά, αποτελεί εξαιρετικά δυσάρεστη επιλογή τόσο για τους γονείς,
όσο και τον έφηβο. Σε περιπτώσεις ασθενών με υψηλό αίσθημα ευθύνης, που είναι
σε θέση να τηρήσουν κάποιους περιορισμούς, η συμμετοχή στις εκδρομές δεν πρέπει
να αποκλείεται.
Παρενέργειες φαρμακοθεραπείας. Όσον αφορά στις σχέσεις με το άλλο φύλο, η επιληψία
δεν φαίνεται να έχει επίδραση στον τομέα αυτό. Οι έφηβοι με επιληψία φυσικά
μπορούν να έχουν φυσιολογική σεξουαλική ζωή. Κάποια προσοχή χρειάζεται στη χρησιμοποίηση
αντισυλληπτικών φαρμάκων, καθώς η δράση τους περιορίζεται εάν η ασθενής παίρνει
φαινοβαρβιτάλη, υδαντοΐνη, τοπιραμάτη ή καρβαμαζεπίνη. Αρκετά συχνά οι έφηβοι
έχουν αντιρρήσεις στη χορήγηση φαρμακευτικής αντιεπιληπτικής αγωγής, φοβούμενοι
τυχόν παρενέργειες. Μερικές από τις ενοχλητικές για την έφηβο παρενέργειες είναι
η αύξηση του βάρους, οι διαταραχές του κύκλου και το σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών
μετά χορήγηση Depakine. Υπνηλία και βραδυψυχισμό είναι δυνατόν να προκαλέσουν
το Gardenal, το Rivotril και το Frisium. Κεφαλαλγία ή ζάλη δυνατόν να προκαλέσει
η χορήγηση Tegretol, Trileptal, Gabitril, Zarontin ή Topamac. Τέλος, ιδιαίτερα
ενοχλητική είναι η ακμή και η αυξημένη τριχοφυΐα από Epanutin. Στις επιλογές
για την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή είναι αυτονόητο ότι πρέπει όλα να συνεκτιμώνται.
Επαγγελματική αποκατάσταση. Στη φάση της εφηβείας, κατά κανόνα λαμβάνονται αποφάσεις
για τη μελλοντική επαγγελματική αποκατάσταση. Είναι πολύ χρήσιμη η ενημέρωση
του εφήβου για τον αποκλεισμό κάποιων επαγγελμάτων που είναι ασύμβατα με χρόνια
επιληψία. Τα επαγγέλματα αυτά είναι τα ακόλουθα: οδηγός μέσων μαζικής μεταφοράς,
επαγγελματίας οδηγός, δύτης, στρατιωτικά επαγγέλματα, επαγγέλματα με εργασία
σε ύψος ή εκείνα που απαιτούν χειρισμό μηχανών.
Συμπεράσματα
Η πορεία ενός ασθενούς με επιληψία στην εφηβεία, εξαρτάται κατά κύριο
λόγο από το επιληπτικό σύνδρομο που εμφανίζει. Υπάρχουν επιληπτικά σύνδρομα
που κατά κανόνα σταματάνε στην αρχή της εφηβείας, ενώ άλλα που πρωτοεμφανίζονται
στην ηλικία αυτή ή που χρονίζουν. Ο καθορισμός του επιληπτικού συνδρόμου ενός
ασθενούς βοηθά στην καλύτερη αντιμετώπισή του. Απαραίτητη είναι σωστή ενημέρωση
του εφήβου για το πρόβλημά του. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται καλύτερη συνεργασία
στη φαρμακοθεραπεία αλλά και στην τήρηση των κάποιων περιορισμών που πρέπει
να επιβληθούν. Οι προτάσεις για περιορισμούς κάποιων δραστηριοτήτων πρέπει να
γίνονται με σεβασμό στην προσωπικότητα και τη γνώμη του εφήβου και αφού δοθούν
οι ανάλογες επεξηγήσεις.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Commission of Pediatrics of the ILAE. Restrictions for children with epilepsy.
Epilepsia 1997; 38:1.054-1.056.
Commission on classification and terminology of the ILAE. Proposal for revised
classification of epilepsies and epileptic syndromes. Epilepsia 1989; 30:389-399.
Guberman A, Bruni J. Essentials of clinical epilepsy. Butterworth-Heinemann,
Boston 1999.
Παντελιάδης Χ. Σπασμοί - επιληψία την παιδική και εφηβική ηλικία. Θεσσαλονίκη
2003.
Pellock J, Dodson W, Bourgeois B. Pediatric epilepsy. Diagnosis and treatment.
Demos, New York 2001.
Roger J, Bureau M, Dravet C, Genton P, Tassinari C, Wolf P. Epileptic syndromes
in infancy, childhood and adolescence. J. Libbey, Paris 2002.
Σκαρδούτσου Α. Απαγορεύσεις στα παιδιά τα οποία πάσχουν από επιληψία. Παιδιατρική
2002; 65:293-297.
Thomas P, Αρζιμάνογλου Α. Επιληψίες. Εκδόσεις Παρισιάνου, Αθήνα 2002.
