<<< Προηγούμενη σελίδα

Η ΜΑΣΤΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗ ΔΗΜΩΔΗ ΙΑΤΡΙΚΗ
Μια ερευνητική προσέγγιση περί της υγείας και της
παθολογίας των μαστών, ως συμβολή στην Ιστορία
της Παραδοσιακής Χειρουργικής
της Μαιευτικής και της Γυναικολογίας

MEΡΟΣ Α΄

Χρίστος Θ. Οικονομόπουλος, Αλεξάνδρα Χρ. Οικονομοπούλου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΗΣ ΔΗΜΩΔΟΥΣ ΜΑΣΤΟΛΟΓΙΑΣ
Με την παρούσα μελέτη εκπληρώνουμε απαραίτητο χρέος, ως πράξη αυτογνωσίας, προς τις νέες γενεές των γιατρών, για την αξία της Δημώδους Μαστολογίας, ώστε να διατηρηθεί η μνήμη της ζωντανής Παραδοσιακής Ιατρικής, που εξασκείτο από εμπειρικές Γιάτρισσες, από την αυγή του Νέου Ελληνισμού, ήτοι από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως (1453) μέχρι και προ ολίγων δεκαετιών. Επειδή μέχρι σήμερα δεν έχει ερευνηθεί η Παραδοσιακή Μαστολογία, η οποία αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της ενιαίας Ελληνικής Δημώδους Ιατρικής, πιστεύουμε ότι η προσπάθειά μας αυτή θα συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση της Παραδοσιακής Χειρουργικής, Μαιευτικής και Γυναικολογίας, αναφορικά με την υγεία και την παθολογία των μαστών της γυναίκας.
Η μελέτη της λαϊκής Ιατρικής σχετικά με τις παθήσεις των μαστών, αποτελεί πολυδιάστατο ιατρολαογραφικό και ιστορικό θέμα. Λόγω της πολυμορφίας της, η μελέτη δεν ήταν ούτε εύκολη, ούτε απλή ερευνητική εργασία. Η μακροχρόνια όμως ενασχόλησή μας, στην επιτόπια συλλογή πρωτογενούς καί αυθεντικού υλικού με επιμονή και υπομονή, καθώς και η επεξεργασία των στοιχείων και της ύλης αυτής, πιστεύουμε ότι θα αποδειχθεί πολύτιμη, ακόμη και για τη σύγχρονη ιατρική έρευνα, εφ' όσον μελετηθεί συγκριτικά με τις νέες κατακτήσεις της Χειρουργικής και Μαιευτικής, της Γυναικολογίας, της Παθολογίας και της Ενδοκρινολογίας. Η ανάδειξη ενός αγνώστου, εν πολλοίς, τομέως της Ιστορίας της Ιατρικής και του Λαϊκού Πολιτισμού, που αναφέρεται στον Ελλαδικό χώρο, θα φέρει στην επιφάνεια πολλά χαρακτηριστικά των Γιάτραινων και Στηθογιατρισσών, αυτών των αγράμματων αλλά χαρισματικών εμπειρικών θεραπευτριών, που εξασκούσαν με αλτρουισμό και αλληλεγγύη τη Δημώδη Μαστολογία σε χρόνους χαλεπούς και σε εποχές που ήταν άγνωστα τα αίτια των περισσοτέρων παθολογικών καταστάσεων των μαστών της γυναίκας.
Επιδίωξή μας είναι να εμβαθύνουμε την ερευνητική προσπάθειά μας ώστε αυτή να αποτελέσει ουσιώδη συμβολή με αξιοπρόσεκτη προέκταση, για να αναδειχθούν οι δυνάμεις, τα βιώματα και οι αναμνήσεις, που εξακολουθούν ακόμη να παραμένουν ζωντανές στο προφορικό λόγο των υπέργηρων λαϊκών Γιατρισσών και εμπειρικών Μαιών, υπογραμμίζοντας τον πλούτο των γνώσεων και των αρετών της Παραδοσιακής Μαστολογίας. Όλες αυτές οι "Στηθογιάτρισσες", οι "Βυζογιάτρισσες", οι "Μπουστογιατρίνες", οι "Στηθομαμές", οι Γιάτρισσες του Κόρφου ("Κορφούδες), οι "Γαλούσες" και οι "Ψηφούδες" οι οποίες είχαν ασχοληθεί με τα "Παθήματα των βυζιών", ήσαν δυναμικές γυναίκες, που είχαν αποκτήσει τις πρακτικές "ιατρικές" τους γνώσεις από γενεά σε γενεά και από μάνα σε κόρη. Αυτές είχαν κατορθώσει, μέσα από τη συλλογική τους μνήμη, να διατηρήσουν για αιώνες, αξιόλογες ιατρικές εμπειρίες ώστε σήμερα να είμεθα σε θέση να διαπιστώσουμε ότι υπάρχουν ικανές ενδείξεις και στοιχεία που καταδεικνύουν ότι οι γνώσεις τους αυτές ήταν μίγμα από επιβιώσεις της Αρχαίας και της Βυζαντινής Ιατρικής, που επέζησαν κατά τα χρόνια της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, μέχρι των ημερών μας. Οι γνώσεις αυτές που διεσώθησαν από τις Παραδοσιακές Γιάτρισσες, άλλες μεν ήσαν ορθολογικές και άλλες μαγικές, με καθαρώς δεισιδαιμονικά στοιχεία. Για να διατηρηθούν όμως μέχρι των ημερών μας, ασφαλώς προσκόμιζαν ή έκρυβαν αλήθειες, που στηρίζονταν σε κάποια σύγχρονη ιατρική νομοτέλεια. Πιστεύουμε ως εκ τούτου ότι εφ' όσον εμπεριέχουν κάποια ορθή ιατρική σημασία, πρέπει να ερευνηθούν και να μελετηθούν.
Η παρούσα μελέτη χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες που αφορούν α) την Υγεία και την Υγιεινή των Μαστών στη Δημώδη Μαστολογία, β) την Παθολογία των Μαστών στη Δημώδη Μαστολογία, γ) τις Γιάτρισσες της Δημώδους Μαστολογίας και δ) την Ακμή και Παρακμή της Δημώδους Μαστολογίας στην πορεία των πεντακοσίων χρόνων του Νέου Ελληνισμού (1453-1953).



Εικόνα 1. α) Φυσιολογικοί μαστοί σε ενήλικη γυναίκα (εκ του Stratz). β) Φυσιολογικοί μαστοί σε ενήλικη γυναίκα 1. μαζικός αδήν 2. θηλαία άλω 3. υπομάστιος πτυχή 4. θηλ

Εικόνα 2. α) β) Οι μαστοί σε δύο γυναίκες ως σύμβολα ομορφιάς, θηλυκότητας και θελκτικότητας.

Εικόνα 3. Η θεά Αφροδίτη a) Της Μήλου (μουσείο Λούβρου), β) Από το σύμπλεγμα Αφροδίτη και Πάν (εθνικό Αρχαιλογικό Μουσείο Αθηνών), γ) Της Μήλου (μουσείο Λούβρου)

Εικόνα 4. α) Aμαζών β) Αφροδίτη

Εικόνα 5. Οι υγιείς μαστοί. Τα υπερήφανα σύμβολα της γυναικείας θηλυκότητας α) Σε νέα μετά την εμμηναρχή β) Πριν την εμμηνόπαυση

Α. Η ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ Η ΥΓΙΕΙΝΗ ΤΩΝ ΜΑΣΤΩΝ ΣΤΗ ΔΗΜΩΔΗ ΜΑΣΤΟΛΟΓΙΑ
1. Η Υγεία, η ομορφιά και η φροντίδα των μαστών της νέας γυναίκας, όπως την έχει εκφράσει ο Ελληνικός Λαός στα δημοτικά τραγούδια.
Οι μαστοί διαμέσου των αιώνων, σε όλους τους συναισθηματικά ανεπτυγμένους λαούς όπως ήταν οι λαοί της Μεσογείου απέκτησαν μεταφυσική και θρησκευτική διάσταση και καταξιώθηκαν ως όργανα ιερά. Τους μαστούς, η πρόνοια του Θεού και η σοφία της Φύσης, τους είχαν τοποθετήσει σε εμφανές μέρος, ως κυρίαρχο στοιχείο του σώματος της γυναίκας για να ελκύει μ' αυτούς και να παγιδεύει τον άνδρα προς διαιώνιση του είδους. (Εικ. 1 A-B)
Επομένως, οι μαστοί για τη νέα γυναίκα, ανέκαθεν αποτελούσαν δύο από τα πιο σημαντικά όργανα του σώματός της, γιατί αντιπροσώπευαν και αντανακλούσαν, αφ' ενός μεν την ομαλή λειτουργία του γεννητικού της συστήματος, τη γονιμότητα και τη μητρότητα, με τον αναγκαίο μητρικό θηλασμό, αφ' ετέρου δε συνιστούσαν και υποδήλωναν, ως σύμβολα της ομορφιάς της, την γυναικεία θηλυκότητα και τη θελκτικότητά της (σεξουαλικότητα). (Εικ. 2 A-B)
Για την Ελληνίδα, η οποία φημιζόταν από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα για τα κάλλη της, (Εικ. 3 A,B,Γ) τα δύο αυτά πολύτιμα μέλη του σώματός της, δεν ήταν μόνο τα όργανα που τροφοδοτούσαν τους πρώτους μήνες το βρέφος και έκαναν τη ζωή του ευτυχισμένη, ασφαλή και αισιόδοξη, αλλά και δύο από τα κύρια κοσμήματα του γυναικείου της σώματος, που συνιστούσαν τους χαρακτηριστικούς παράγοντες για την ψυχική ηρεμία, την αυτοπεποίθηση, τη βεβαιότητα της θηλυκότητάς της και τη δύναμη της κοινωνικής επιβολής στον άνδρα. (Εικ. 4 Α-Β)
Τα ωραία στήθη ήταν επομένως τα πλέον υπερήφανα σύμβολα της γυναικείας θηλυκότητας από την εμμηναρχή και για 32 ακόμη χρόνια, μέχρι την εμμηνόπαυση, δηλαδή τα έτη της αναπαραγωγικής της ηλικίας (Εικ. 5 Α-Β). Οι υγιείς και σφριγηλοί μαστοί έδιναν στη γυναίκα μια σημαντική και αξιοζήλευτη δυναμική επίδραση στη σχέση της με τον άνδρα (Εικ. 6 Α-Β ).
Παρ'ότι την εποχή της Τουρκοκρατίας αλλά και αργότερα στο Ελεύθερο Ελληνικό Κράτος η Χριστιανική Θρησκεία είχε διαδραματίσει σπουδαίο ρόλο στην οικοδόμηση των ηθικών αξιών και τα στήθη εξακολουθούσαν τα τελευταία 500 χρόνια (1453-1953) να είναι "Ταμπού", όμως ο σοφός λαός αποσύνδεσε το γυναικείο στήθος, ως εξαίρεση για να το συνδέσει με τη μητρότητα που θαύμαζε, δηλαδή με την ευγονία, την τεκνοποίηση και τον μητρικό θηλασμό. Γι αυτό οι μαστοί της γυναίκας φαίνονται στα μάτια του Έλληνα ωραίοι και γι αυτό τα υγιή στήθη τα έχει χιλιοτραγουδήσει.
"Τον ήλιο βάζει πρόσωπο και το φεγγάρι στήθος". (Εικ. 7)
Για τον Ελληνικό λαό οι υγιείς και νεανικοί μαστοί εθεωρούντο ως πολυπόθητα αγαθά, γι' αυτό τους είχε χιλιοτραγουδήσει, αφού πίστευε ότι σηματοδοτούσαν ενδομύχως και την ευγονική του επιλογή. Για να τονίσουμε το πόσο μεγάλη σημασία έδινε ο Έλληνας και το πόσο ποθούσε τους υγιείς νεανικούς μαστούς παραθέτουμε τα παρακάτω τετράστιχα και δίστιχα που συλλέξαμε από την πλούσια και γεμάτη συμβολισμούς δημοτική μας ποίηση.
Αυτά δείχνουν πόσο μεγάλη σημασία έδιναν, τα παλιά χρόνια, οι Έλληνες, ως λάτρεις των ωραίων και υγιών μαστών. Επιπλέον δε την αξία της υγιεινής τους φροντίδας, ώστε να εκπληρώσουν το διπλό τους προορισμό, την ευεξία και τη χαρά που αντανακλούν οι γεμάτοι σφρίγος και υγεία μαστοί, όπως επίσης για τον απαραίτητο και τόσο αναγκαίο μητρικό θηλασμό, για τη ζωή και την ευτυχία του βρέφους, του νέου ανθρώπου που έφερε στον κόσμο η μητέρα.
Τα παρακάτω δίστιχα και τετράστιχα που παραθέτουμε, τα οποία προέρχονται από όλο τον Ελλαδικό χώρο, είναι αντιπροσωπευτικά και χαρακτηριστικά για τους υγιείς μαστούς, ενώ ταυτοχρόνως εκφράζουν επιγραμματικά τις ενδόμυχες ευγονικές επιθυμίες του Έλληνα. (Εικ. 8(1-5)"Να πω για τα βυζούδια της πούνε άσπρα σαν το γάλα ουδέ πολύ μικρά ήτανε ουδέ πολύ μεγάλα"
"Κλαίω δεν έχω αρνεμό σαν το μικρό παιδάκι όπου του λέει η μάνα του σώπα και να βυζάκι"
"Από τ' άσπρα τα βυζούδια τρέχ' αθάνατο νερό έπεσα για ν' αποθάνω και δεν μ' έδωσες να πιω"
"Τριανταφυλλιάς τριαντάφυλλο και φουντουκιάς φουντούκι μυρίζουν τα βυζάκια σου σαν μόσχος σε σεντούκι"
"Έχεις αγγέλου χάρη ανεράδας φαντασία και στα λευκά σου στήθια του Μάη τη δροσιά" Εικ. 9(Α-ΣΤ)
"Είδα την πούλια π' άστραψε και το φεγγάρι εχάθει είδα και το βυζάκι σου που είν' άσπρο σαν μπαμπάκι"
"Μήλα έχουν τα βυζιά ανύπαντρες ρόιδα οι παντρεμένες και νεραντζάκια άγουρα οι αρραβωνιασμένες"
"Κι οι νιες κοπέλες όμορφες παρθένες βυζωμένες πλέχουνε ξόμπλια και κεντούν πανώρια τα προικιά τους"
"Χαρώ τα τα βυζούδια σου τα Φραγκολεμονάτα"
"Γιε μου ποια μάνα σ' έκανε κι εισ' άσπρος σαν το γάλα κανέλα ήταν η μάνα μου κι ο κύρης μου τριγώνα και το βυζί που βύζαξα ήταν μαργαριτάρι"
"Έχεις ελιά στα στήθη σου ελιά στην αμασχάλη κι ανάμεσα στα δυο σ' βυζιά τ' ανδρού σου φυλαχτάρι"
"Για δες το το υιουδάκι μου το αγγελοκαμωμένο μεσ' στων κοπελιών τα βυζιά το'χω αναθρεμμένο"
"Κι η κόρη φαρδοπάτησε και κοπήκαν τα θηλύκια της και φάνηκαν τ' αργυρά της βυζιά τα ασπρογαλατένια κι ένας της λέγει μάλαμα κι άλλος της λέγει ασήμι κι ένα μικρό κλεφτόπουλο της λέγει άσπρα βυζούδια βάρ' τους μεσ' τα βυζούδια σου και σφιχτοκούμπιασέ τους"
"Θέλεις με πέτρα δείρε με θέλεις με το λιθάρι θέλεις με τ' άσπρο το βυζί δείρε με στο κεφάλι"
"Άσπρα βυζάκια κι όμορφα δεν είν' πολύ μεγάλα αχ και να τα βύζαινα προτού να βγάλουν γάλα"
"Γάλα 'ναι τα στήθη σου τα δόντια σου 'ναι ρύζι τέτοιο καλό ριζόγαλο κανείς δεν το χαρίζει"
"Το ψάρι έχει κόκκαλο κι η πέρδικα πλουμάκια κι η κόρη θέλει φίλημα επάνω στα βυζάκια"
"Ακόμη μεσ' στο στόμα μου είν' των βυζιών το γάλα και λογισμούς δεν έβαλα σε πράματα μεγάλα"
"Και δυο μικρές κι αβύζωτες χλωρά βοτάνια κόβουν χλωρά κι αδροσοβόλητα τα στήθια να γητέψουν για να βυζώσουν ένωρα και να γοργομεστώσουν"
"Νύφη μ' τι μάνα σ'εβύζαξε κι είσ' άσπρη σαν το γάλα"
"Ξύπνα αγκάλιασε κορμί αγγελικένιο κι άσπρονε λαιμό βυζάκια σαν λεμόνια"
"Το βυζί και το μαλλί των γυναικών η στολή"
"Τάρνα να και μπο, μπο, μπο και στον κόρφο σου να μπω να γυρέψω και να βρω τα βυζάκια σου τα δυο και σαν ψύλλος να τσιμπώ"
"…Πεσ' μου σημάδια του κορμιού και τότε να πιστέψω. - Έχεις σημάδι στα στήθη σου, ελιά και στο λαιμό σου - Ξένε μ' εσύ 'σαι ο άντρας μου, εσύ 'σαι κι ο καλός μου!"
"Ανάθεμα τη μάνα σου και στη μαστόρισσά σου που στ' αργαστήρι σ' έβαλε και τρέμουν τα βυζιά σου"
"…Και φάνηκαν της κόρης τα βυζιά της κόρης τα κορφοβούζια"
"…βυζάκια αλοβόστρινα"
"Καλέ μου Μυλωνά μη με τυραννείς τα βυζάκια μου δικά σου να μ' αλέσεις τ' άλεσμα"

Εικόνα 6. Οι σφριγηλοί μαστοί στην Τέχνη
α) Η Γαβριέλλα του Βαίη β) LA FORNARINA του Ραφαήλ

Εικόνα 7. Οι υγιείς νεανικοί μαστοί. "Τον ήλιο βάζει πρόσωπο και το φεγγάρι στήθος" (Εκ του Stratz)

Εικόνα 8. Από το "Τσούπωμα στο Βύζωμα" (εκ του Harless)

Εικόνα 9. "Το Βυζανάγιωμα". Ήτοι η μύηση στην υγιεινή φροντίδα και την καθαριότητα των νεανικών μαστών.

2. Οι Μητρικοί Μαστοί, ο Μητρικός Θηλασμός ή "Όγδοο Μυστήριο"
Τα παλιά χρόνια ο μητρικός θηλασμός ήταν ένα ιερό και αναγκαίο καθήκον για κάθε Ελληνίδα μητέρα, η δε θηλυκότητα, στις λαϊκές γυναίκες, ήταν περισσότερο συνδεδεμένη με το μητρικό θηλασμό, δηλ. τη μητρική φροντίδα, που αποσκοπούσε στη θρεπτική λειτουργία του βρέφους. Οι φτωχές μητέρες θεωρούσαν το "θήλασμα", το "βύζαμα", το "βυζαμό", το γλυκύτερο καθήκον τους, επειδή το μητρικό γάλα ήταν ανέκαθεν η φυσική τροφή του νεογνού και του βρέφους. (Εικ. 13, 14, 15)
Κατά τη δογματολογία του λαού όταν μία νέα και ανύπαντρη γυναίκα είχε μεγάλα στήθη, ήταν δηλ. "υπερήφανη βουζούδα" πίστευαν ότι αγαπιόταν από τους άνδρες περισσότερο για τη γονιμότητά της, επειδή για τον μέλλοντα σύζυγο, τα στήθη αυτά υποδήλωναν τα μέσα της έκφρασης της θηλυκότητας, της γονιμότητας και της ασφαλούς μητρότητας. Οι Νεοέλληνες εμφορούμενοι από τις ίδιες αντιλήψεις των Αρχαίων και των Βυζαντινών, είχαν εμπεδώσει μέσα τους την ιδέα και την πίστη ότι τα όργανα που έχουν σχέση με τη γονιμότητα και τη μητρική τροφική φροντίδα του βρέφους, έπρεπε να ήταν υπερτροφικά. Η αντίληψη αυτή φαίνεται ότι ήταν ριζωμένη στους Έλληνες και γενικά στους λαούς της Μεσογείου από τους προϊστορικούς ακόμη χρόνους. Όλα τα αγαλματίδια γυναικείων θεοτήτων μητέρων, που χρονολογούνται από την εποχή εκείνη, έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό τους τα πελώρια στήθη που φθάνουν μέχρι τον ομφαλό. Επίσης έχουν τους γοφούς πολύ ευρείς και την κοιλιά προτεταμένη (Εικ. 16).
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι τα μεγάλα στήθη ήταν τροφοφόρα όργανα για το βρέφος και παρομοίωναν τη μητέρα "Βυζού" με την Τροφό Γη. Ο Ησίοδος τον 8ο π.Χ. αιώνα, στη Θεογονία του, αποφαινόταν: "Στην αρχή υπήρχε το Χάος, ύστερα η Γαία με τα φαρδιά στήθη" (εύρυστερνος).
Στην εποχή μας, η έννοια της εικόνας εκείνων των μαστών, που προορισμό είχαν κυρίως το θηλασμό του βρέφους, έχει "σβήσει". Στις ημέρες μας, με τη γενετήσια απελευθέρωση της γυναίκας, οι μαστοί θεωρούνται πρωτίστως ως το κέντρο βαρύτητας της γυναίκας για την ηδονή (Eικ. 17), και εκφράζουν περίτρανα ένα ολόκληρο κόσμο, που αυτός καθ' εαυτόν περικλείει ένα πολυδιάστατο συμβολικό "μεγαλείο", όπως πιστεύουν, αφού η γυναίκα σήμερα (Εικ. 18) τείνει να αποποιηθεί τη μητρότητα και το μητρικό θηλασμό! Αφού καί στα Καλλιστεία διαγωνίζονται για τα καλύτερα στήθη.
Είναι αρκετές οι γυναίκες σήμερα που "βαρυγκομούν" όταν κυοφορούν και φθάνουν στο σημείο να ταυτίζουν, συναισθηματικά, την εγκυμοσύνη τους με νοσηρή κατάσταση ή με "αρρώστια", αφού τα καταφέρνουν να επισκέπτονται το γιατρό δύο και τρεις φορές το μήνα!
Όταν δε αποκτήσουν ένα παιδί, πλέον δεν το θηλάζουν, για να μη χαλαρώσουν τα στήθη τους. Σήμερα ο μύθος αυτός, για τη χαλάρωση των μαστών, δεν ισχύει πλέον.
Με την ανατολή της νέας χιλιετίας και τη διάβρωση των ηθών και εθίμων, που επέφεραν οι ιδέες της Παγκοσμιοποίησης, όλα τείνουν επικινδύνως να αλλάξουν. Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα όπου η μητέρα ενοικιάζεται, το σπέρμα πωλείται και αγοράζεται. Τα ωάρια καταψύχονται και αρκετά παιδιά πλέον συλλαμβάνονται μέσα σε δοκιμαστικούς σωλήνες, ενώ η αντισύλληψη βρίσκεται στο αποκορύφωμά της.
Σήμερα κινδυνεύει και η ίδια η Πολιτεία να πέσει θύμα της Παγκοσμιοποίησης, αφού έφθασε, πρόσφατα, στο σημείο να θεωρεί ότι η μητρότητα στη σημερινή μας κοινωνία, δεν είναι πλέον ιερή υπόθεση των μητέρων, αλλά, ένας ψυχρός και ανούσιος θεσμός κοινωνικής πρόνοιας και αντιλήψεως. Αυτή η συναισθηματικά ψυχρή αντιμετώπιση έχει ως αποτέλεσμα, αρκετές Ελληνίδες που ζουν στα μεγάλα αστικά κέντρα να φθάσουν στο σημείο να θεωρούν ότι τα στήθη τους αντανακλούν μόνο τις φοβίες της μαστωδυνίας και της καρκινοφοβίας!

Εικόνα 10.

Εικόνα 11.
Εικόνα 12.

3. Οι υγιείς μητρικοί μαστοί, ο θηλασμός και η διατροφική αξία του μητρικού γάλακτος στα Ελληνικά λαϊκά αινίγματα
Στη δογματολογία του Ελληνικού λαού το "βυζί της μάνας" ήταν ταυτόσημο με το μητρικό θηλασμό και με το γάλα της. Γι' αυτό τα μητρικά στήθη εθεωρούντο ιερά αφού η υγεία και η ζωή της νέας ζωής, του βρέφους, εξαρτιόταν εκείνα τα χρόνια από το μητρικό θηλασμό δηλ. το πολύτιμο γάλα της μάνας. (Εικ. 10, 11, 12).
Έτσι θα κατανοήσουμε καλύτερα την υγιεινή σημασία που είχαν τα αινίγματα που παραθέτουμε πιο κάτω και τη συμβολή τους στη δημιουργία του "βυζαστικού περιβάλλοντος" του τόσο αναγκαίου εκείνη την εποχή για την επιβίωση και το μεγάλωμα του βρέφους.
Στις εμπειρικές Βυζογιάτρισσες ήταν γνωστό, τόσο από την πείρα τους, όσο και από το γυναικείο ένστικτο, πόσο ευαίσθητος ήταν ο μηχανισμός της παραγωγής επαρκούς γλυκού γάλακτος και πόσο εύκολα επηρεαζόταν από πολλούς ψυχοσωματικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Οι εξειδικευμένες για το μητρικό θηλασμό "Γαλούσες" και "Νεραϊδάρες" φρόντιζαν ώστε να δημιουργήσουν στις μικρές κοινότητες, το κατάλληλο "βυζαστικό περιβάλλον", ώστε μέσα σε ένα συναισθηματικά ζεστό γονιμικό παραδοσιακό κλίμα να εμπεδώνονται τα αναγκαία εξαρτημένα αντανακλαστικά για το μητρικό θηλασμό. Στην προσπάθεια αυτή τα μνημεία του λόγου που ζούσαν στο στόμα του λαού, όπως τα αινίγματα βοηθούσαν τις νέες να ζουν σε ένα μυητικό και διδακτικό "βυζαστικό περιβάλλον".
Παραθέτουμε παρακάτω μερικά χαρακτηριστικά αθησαύριστα λαϊκά αινίγματα, από ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο και από τις Αλύτρωτες Πατρίδες, που συνήθιζαν και έλεγαν τα παλιά χρόνια οι Μαμογιάτρισσες και οι γερόντισσες, στις "τσουπούλες" και στις "βυζωμένες" νέες, ως νοιώσματα, δηλ. αινίγματα για τους μητρικούς μαστούς, που ήταν ταυτόσημα με το μητρικό θηλασμό και το γάλα της μάνας. Η λύση του αινίγματος ήταν πάντα η ίδια = τα βυζιά της θηλάζουσας μάνας = ο μητρικός θηλασμός = το γάλα της μάνας:
"Άκοπο από το μαχαίρι άβαλτο μεσ' το σκουτέλι όλοι απ' αυτό έφαγαν κι ο βασιλιάς όταν ήταν κοπέλι" Τι είναι; = (Το μητρικό γάλα)
"Ένα πράμα πραματύρι και τυρί δεν ειν' στο πιάτο δεν μπαίνει μαχαίρι δεν το πιάνει" Τι είναι; = (Το μητρικό γάλα)
"Ασημένιο πηγαδάκι με στενούτσικο στοματάκι σκύφτ' ο λάφταρος και πίνει ουτ' ο λάφταρος χορταίνει ούτε το πηγάδι ξηραίνει" Τι είναι; = (Οι μαστοί της θηλάζουσας μάνας)
"Έχω δυο μηλόπα απάν' σ' έναν παγιριά χωρίς νερόν και χωρίς φωτιά βράζουν" Τι είναι; = (Οι μαστοί της μάνας)
"Άσπρο είναι τυρί δεν είναι σαν τυρί τυροκοπά στο σκουτέλι δεν εμπαίνει και στη γη δεν ξεφυτρώνει" Τι είναι; = (Το μητρικό γάλα)
"Το κουκκύν το κοκκυνάρι ντο κι κείται στο τραπέζι ντο κι κόφτει το μαχαίριν και τον Κόσμον ντ' ανασταίνει και τον Βασιλέαν ανασταίνει" Τι είναι; = (Το μητρικό γάλα)
"Το τυρί το τυροκόπι το μαχαίρι δεν το κόφτει όλος ο Κόσμος το'φαγε κι ο Βασιλεύς ατός του" Τι είναι; = (Το μητρικό βυζί)
"Έχω δυο τσοκαλοπά και πάντα είν' γιομάτα" Τι είναι; = (Οι μαστοί της μάνας)
"Είναι ένα πράμα σαν τυρί και τυρί δεν είναι και μαχαίρι δεν το κόβει και τσουκάλι δεν το βράζει κι όλος ο Κόσμος το'φαγε κι ο Βασιλιάς κι ο γιος του" Τι είναι; = (Το γάλα της μάνας)
"Εστι μοι δυο μήλα επί ανωφερείας άνευ ύδατος και άνευ πυρός βράζοντα" (Βυζαντινό αίνιγμα για τους μητρικούς μαστούς από τη Μικρά Ασία)
"Το τυρί το εβγενικό στο τραπέζι δεν εμπαίνει όλος ο Κόσμος το'φαγε κι ο Βασιλιάς κι ο γιος του" (Το γάλα της μάνας)
"Δύο πηγαί εισίν εν τω Κόσμω και ο Κόσμος έπιεν και εις ου έπιεν" (Αίνιγμα Βυζαντινό από τη Μ.Ασία για το γάλα της μάνας)
"Έχω δύο μηλόπα πάνω σ' ένα παγήρι χωρίς νερό και χωρίς φωτιά βράζουν" (Οι μαστοί της μάνας)
"Άκοπο με το μαχαίρι άβγαλτο μεσ' στο σκουτέλι ούλοι απ' αυτό εφάγανε κι ο Βασιλιάς όταν ήτανε κοπέλι" (Το μητρικό γάλα)
"Το τίρι, τίρι, τίρι, τίρι που δεν μπαίνει στο ποτήρι γιούλος ο Κόσμος το'φαγε κι ο Βασιλιάς κι ο γιος του" (Το γάλα της μάνας)
"Φίλος μας επλάκωσε μπούζο μας εζήτησε μουδ' ο μπούζος κόκαλα μουδ' ο φίλος δόντια" (Το θηλάζον βρέφος και ο μαστός της μάνας)
"Ένα σταφύλι κρεμαστό όμορφο μα το Χριστό Τούρκοι και Ρωμιοί το τρώσι δίχως ψωμί και δίχως γνώση" Τι είναι; = (το βυζί της μάνας)
"Το μυτί μυτάρι που τσουκάλι δεν το κόβει όλος ο Κόσμος το'φαγε κι ο Βασιλιάς ακόμη" Τι είναι; = (Το μητρικό γάλα)
"Έχω δυο κουβαροπά σ' έναμ παϊρ κεάν" Τι είναι; = (Οι μαστοί)
"Ένα πράμα κρεμαστό όμορφο μα το Χριστό όποιο δεις και δεν αράξει όξω και να τ' αγοράσει μα δεν ειν' συμπαθισμένος αν είναι και μεθυσμένος" Τι είναι; = (Τα μητρικά στήθη με το γάλα τους)
"Το τυρί το τυρελλένιο τ' άσπρο το σιμιγδαλένιο να το κόψεις δεν κόβεται να το φάγεις δεν τρώγεται και κάθε γλωσσί γενεταίτο" Τι είναι; = (Οι μητρικοί μαστοί)
"Το τυρί το τυραμπέλο που μεγάλος δεν το θέλει όλος ο Κόσμος το 'φαγε κι ο Βασιλεύς ατός του" Τι είναι; = (Το γάλα της μάνας)
"Το τυρί το τυρυρήτο όλοι τρων και γεύονταί το και στην τάβλα δεν τιθέτο" Τι είναι; = (Το μητρικό γάλα)
"Δυο κερνούνε ένας πίνει και δεν μεθεί" Τι είναι; = (Ο μητρικός θηλασμός)
"Εισί μοι δύο λάγηνοι πλήρεις αεί" (Βυζαντινό αίνιγμα για το γάλα της μητέρας)
"Το μανί το μανιτάρι το μαχαίρι δεν το κόβει στο σοφρά δεν τα'απιθώνει όλος ο Κόσμος το'φαγε κι ο Βασιλιάς ατός του" (Το μητρικό γάλα)
"Τι εστίν όλος ο Κόσμος το έπιεν και δύο ουκ έπιεν;" (Το γάλα της μητέρας. Ο Αδάμ και η Εύα ως πρωτόπλαστοι δεν το ήπιαν)
"Έχω δύο τσουκαλόπουλα και πάντα είναι γεμάτα" (Οι μαστοί της μάνας)
"Το τίρι τίρι κρέμεται το τίρι καμαρώνει το τίρι τυραννιέται όλος ο κόσμος το'φαγε κι ο Βασιλιάς ακόμη" (Το γάλα της μάνας)
"Δύο κερνούνε κι ένας πίνει" (Μαστοί-νήπιο που θηλάζει)
"Το τίρι τίρι κρέμεται το τίρι καμαρώνει όλος ο Κόσμος το'φαγε κι ο Βασιλιάς ακόμα" (Το γάλα της μάνας)
"Το παχύ το παχυτάρι το μαχαίρι δεν το κόβει όλος ο Κόσμος το 'φαε κι ο Βασιλιάς κι ο γιος του" (Το γάλα της μάνας)
"Αρχοντόπουλο γεννιέται κι αρχίζει να πεινά τρώγει δύο προβατίνες κάθε μια στην καθισιά χωρίς κόκαλα και βρέξη και σα γάτα μουρμουρίζει" Τι είναι; = (Το βρέφος και οι μαστοί της μητέρας του)

Εικόνα 13. Η Παναγιά που θηλάζει. Πίνακας της Φλαμανδικής Σχολής του 15ου αιώνα.

Εικόνα 14. Ο μητρικός θηλασμός είναι αγάπη (εκ των Patton και Jensen)

Εικόνα 15. Ο μητρικός θηλασμός και η ιερότητα των μητρικών μαστών στην Τέχνη.
α) β) Η Παναγία θηλάζει τον Χριστό, γ) Μητρικός θηλασμός P. Picasso, δ) Ο τροφοδότης μαστός της αγάπης L. Grandgerard.

4. Η σημασία των υγιών μητρικών μαστών μέσα από τα ταχταρίσματα, τα τραγουδάκια και τις παροιμίες
Η κόρη πριν γίνει μάνα μάθαινε για την αξία του θηλασμού από τα ταχταρίσματα και έλεγαν οι μητέρες και οι Μαμογιάτρισσες για να την μυήσουν στο "βυζαμό" καθώς και από σχετικές παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις:
α) Τα ταχταρίσματα (τραγούδια που 'λέγαν για να ξυπνήσουν το βρέφος)
"Ντίρι ντίρι ντίρι του να χαρεί τον κύρη του και τη μάνα του μαζί που του δίνει το βυζί"
"Της καλομάνας το βυζί είναι γλυκό σαν μέλι όπου το πίνουν τα μωρά και γίνονται αγγέλοι"
"Πάρτε το κρατείτε το κι όλο τραγουδήστε το ως που ναρθ' η μάνα του να του φέρει δυο βυζιά απαλά και τσουπωτά να τ' αρμέξει και να πιει και να γλυκοκοιμηθεί"β) Παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις
- "Σαν δε κλάψει το παιδί δεν του δίνει η μάνα του βυζί"
- "Η γλυκιά γλώσσα βυζαίνει από 72 βυζιά"
- "Το καλό αρνί βυζαίνει δύο μανάδες, το κακό μήτε τη μάνα του"
- "Αν δεν είχε δόντια ακόμη θα βύζαινε"
- "Ακόμα μυρίζει γάλα το στόμα του"
- "Μαρτύρησα το γάλα της μάνας μου"
- "Έκοψα του παιδιού το βυζί και κλαίει το γαλοκαμένο"
- "Το μωρό κλαίει για βυζί"
- "Τούτο το μωρό βυζαίνει γλυκά, το άλλο βυζαίνει σαν την αβδέλλα".

5. Το άγχος επηρεάζει τη λειτουργία των μαστών ειδικότερα την παραγωγή και τη γλυκάδα του μητρικού γάλακτος.
Η πάγκοινη αυτή αλήθεια φαίνεται κρυστάλλινα στην παρακάτω Νεοελληνική Παράδοση από την Κρήτη η οποία λέγει τα εξής: "Κάποτε ήσαν δύο αδελφές που κοιλοπονούσαν. Η μια ήταν πλούσια και η άλλη φτωχιά. Της πλούσιας το παιδί πέθανε απάνω στη γέννα, ενώ της φτωχιάς γεννήθηκε γερό. Η μαμή άλλαξε το παιδί με Βενέτικα φλουριά. Στη φτωχιά είπε ότι το παιδί της "βγήκε σκασμένο" και έδωσε το θροφανό (ευτραφές) παιδί της φτωχιάς στην πλούσια θεία του, η οποία ήταν "κακογεννήτρα" και πολύ ταλαιπωρημένη από τη γέννα γιατί ήταν "στενόπορη".
Την τρίτη ημέρα όμως, όπως λέγει η Κρητική παράδοση, έγινε ένα μεγάλο θαύμα. Το παιδί (νεογνό) μίλησε! Όταν η πλούσια θεία έβαλε το τριμερήτικο νεογνό της φτωχιάς αδελφής της να βυζοπιάσει, το βρέφος αποστράφηκε το ξένο πικρό γάλα της θείας του και μίλησε. Είπε δε τα παρακάτω λόγια που αποτυπώθηκαν σε λαϊκό ποίημα που δείχνει πόσο πολύ το μητρικό γάλα επηρεάζεται από "στρεσογόνους" και πολλούς άλλους ψυχοσωματικούς παράγοντες, όπως ήταν το άγχος, η στενοχώρια, η λύπη και η κακουχία από τη δυστοκία και την παράταση του τοκετού της πλούσιας θείας.
Τα λόγια του νεογνού που μίλησε έχουν ως εξής: "Θεια μου το γάλα σου είν' πικρό, της μάνας μου είναι μέλι. Της μάνας μου'ναι ζάχαρη που πίνουν οι αγγέλοι. Δεν τρώω της θείας μου το βυζί π' είναι πικρό φαρμάκι, μον' θέλω της μανούλας μου που'ναι γλυκό σα μέλι. Παένετέ με στη μάνα μου να με γλυκοβυζάσει, να μη φαρμακωθώ κι εγώ μικρό-μικρό το ξένο. Άμετε με στης μάνας μου, δεν θέλω πια της θειας μου, γιατ' ειν' το γάλα της κακό και θα με κουζουλάνει, γιατί 'ναι της πικρό φαρμακογαλιασμένο. Αμέτε με στης μάνας μου γάλα γλυκό να φάω, Θεέ μου και να μου δίνατε της μάνας μου το γάλα, Χριστέ μου κι ας εβύζαινα της μάνας μου το γάλα. Αχ, βυζί της μάνας μου να φάω να χορτάσω".

6. Η Προσωποποίηση των μαστών της μάνας με την κούνια, στο θάνατο της μητέρας-λεχώνας. Η προσφορά του γάλακτος της μάνας στο πεθαμένο βρέφος και η παράκληση της κάθε μάνας προς την Παναγία για γαλακτοφορία
Την εποχή της Τουρκοκρατίας η μητρική θνησιμότητα υπολογίζεται ότι ήταν πάνω από 35%, δηλ. 350 φορές μεγαλύτερη από σήμερα. Στο θάνατο της μάνας κατά τον τοκετό και τη λοχεία το αποκορύφωμα της συναισθηματικής δογματολογίας του λαού είναι:α. Η προσωποποίηση της κούνιας σε "βυζάστα-ψυχομάνα".
Το παρακάτω νανούρισμα οι γειτόνισσες το μετέτρεπαν σε μοιρολόγι του "βυζαγμού" σαν να το έλεγε η ίδια η πεθαμένη μάνα στην άψυχη κούνια, για να φροντίσει για να του δώσει το γάλα, το τόσο αναγκαίο για τη ζωή του βρέφους, διατρανώνοντας τον πόνο της:
"Ω κούνια μου κούνα το παιδί, κούνια μου βύζασέ το κι αν σου γυρέψει και βυζί κούνια μου βύζανε το". Ή σε άλλο μοιρολόγι: "Να ήσαν οι βρύσες γάλατα και τα κλαράκια κούνιες για να βυζαίνουν τα παιδιά να λεν πως είν' η μάνα για να κουνιούνται τα κλαριά να λεν πως είν' η κούνια". Στα παρακάτω δύο μοιρολόγια το "βυζί" και η "μάνα" θεωρούνται ταυτόσημες έννοιες:
"Κρίμα παιδί μου που θα πας κάτω στον κάτω κόσμο, θα κλαις το βράδυ για βυζί τη νύχτα για τη μάνα"
ή το άλλο:
"Θε μου τι θάμα που 'καμες να 'θελε μην το κάμεις, να παίρνει ο Χάρος το παιδί απ' το βυζί της μάνας".β. Οι μητρικοί μαστοί στο θάνατο του θηλάζοντος βρέφους.
Κατά την εκφορά του αποθανόντος βρέφους το συγκλονιστικό ήταν όταν η μάνα έβγαινε στο κατώφλι της πόρτας. Εκεί συντετριμμένη, με πόνο καρδιάς, ξέσχιζε τα ρούχα της και πιέζοντας τους μαστούς της, έσταζε σταυρωτά στο προσωπάκι του πεθαμένου μωρού το γάλα της, κράζοντας και λέγοντας: "Να, πάρε παιδάκι μου το γάλα σου κοντά στο δρόμο, κάτω στον Κάτω Κόσμο που θα πας για να έχεις το γαλατάκι σου εκεί που λησμονάνε οι μάνες τα παιδιά και τα παιδιά τις μάνες". γ. Η ευλογία των μαστών της θηλάζουσας από την Παναγιά-Λεχώνα την ημέρα της Υπαπαντής (2 Φεβρουαρίου) προς αποφυγήν νοσήσεως αυτών.
Για την Ορθόδοξη Ελληνίδα η 2α Φεβρουαρίου, γιορτή της "Αγίας Παπαντής", εθεωρήτο ως "Ημέρα της Μητέρας". Την ημέρα εκείνη, κατά το έθιμο, οι μητέρες που είχαν βρέφος να θηλάζει, προκειμένου να λάβουν την ευλογία της Παναγίας, σταύρωναν μ' ένα εικονίδιο της Παναγίας τους μαστούς τους και το σωματάκι του θηλάζοντος βρέφους και έπιναν άφθονα δροσερά νερά κι έτρωγαν σούπες για να έχουν "Περισσογαλιά". Έδιναν δε περισσότερες φορές γάλα στα μωρά τους για να'ναι χορτάτα όλο το χρόνο! Συνάμα δε για να τιμήσουν την Παναγία που σαράντισε τραγουδούσαν το "τραγούδι της ρώγας" για να πάρουν τα βυζιά τους τη χάρη και την ευχή της Παναγίας (Ο Φεβρουάριος εθεωρήτο ταυτόσημος μήνας με την Παναγία-Λεχώνα λόγω της μεγάλης εορτής).
"Φλεβάρη φλέβες άνοιξε στις ρώγες των βυζιών μου για να βυζάξω το παιδί και να το μεγαλώσω".

Εικόνα 16. Αγαλματίδιο από ασβεστόλιθο, σύμβολο της γυναικείας γονιμότητας κατά την παλαιολιθική και νεολιθική εποχή. Χαρακτηριστική είναι η γιγαντομαστία.

Εικόνα 17. Η εξέλιξις της γυναίκας.

Εικόνα 18. Η "Απελευθέρωση" της Γυναίκας του Paul Breton (εκ του Stratz)

7. Οι δοξασίες του λαού για την ιερότητα της εγκυμοσύνης και τη σπουδαιότητα των μητρικών μαστών
Οι αντιλήψεις του λαού για τη μεγάλη βιολογική ονομασία που είχαν οι μητρικοί μαστοί για τη ζωή του βρέφους και η κοινωνική καταφρόνηση σε όσες γυναίκες ενώ είχαν γάλα δεν εθήλαζαν το παιδί τους ή ένα άλλο ξένο "γαλοκαμένο" βρέφος. Παραθέτουμε την παρακάτω δοξασία που συνήθιζαν να διηγούνται οι Βυζογιάτρισσες στις νέες γυναίκες το ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής:
"Όταν η Παναγία, ύστερα από την Κοίμησή της, ανέβηκε στον Ουρανό, παρακάλεσε το Μονογενή της και της έδωσε την άδεια να επισκεφθεί με τον Αρχάγγελο και την Κόλαση γιατί είχε πληροφορηθεί ότι εκεί κάτω ήσαν πολλές γυναίκες. Και πήγε πράγματι. Τι να δει όμως, φριχτά πράγματα. Είδε πρώτα-πρώτα ένα πύρινο ποταμό και μέσα σ' αυτόν να καίονται και να βογκούν όλο γυναίκες. Και ρωτάει η Παναγία τον Άγγελο, σαν πονόψυχη που ήταν.
Γιατί ετούτες οι καημένες καίονται στον πύρινο ποταμό και τι κακό έκαμαν; Αυτές, αποκρίθηκε ο Άγγελος, είναι όλες φόνισσες. Όσες είναι βουτηγμένες μέχρι τον αφαλό ρίξανε τα παιδιά τους (έκαναν έκτρωση). Όσες είναι μέχρι το λαιμό στον πύρινο ποταμό είναι γιατί ενώ είχαν μεγάλα βυζιά και είχαν γάλα ίσαμε τους τέσσερις ποταμούς του γαλάτου που'ναι στον Παράδεισο, δεν βυζάξανε τα παιδιά τους κι αυτά τα γαλοκαμένα βυζασταρούδια πεθάνανε "αχόρταγα" δηλ. πριν συμπληρώσουν το πρώτο έτος της ηλικίας τους.
Πάνε παραπέρα και βλέπουν κάτι γυναίκες να'ναι κρεμασμένες από τα βυζιά τους. Τους ρωτάει πάλι η Παναγία με απορία. Αυτές γιατί είναι έτσι κρεμασμένες από τα βυζιά τους; Γιατί, αποκρίθηκε ο Αρχάγγελος, δεν δίνανε το βυζί τους να βυζάξουνε σ' αυτό και ξένα παιδάκια που δεν είχε η μάνα τους γάλα ή είχε πειθάνει πάνω στη γέννα".

8. Ο Σωτήριος ρόλος των Ιερών Μαστών της Βυζάστρας (Ψυχομάνας)
Επειδή η μητρική θνησιμότητα τα παλιά χρόνια ήταν μεγάλη, οι Δημογέροντες και οι Προεστοί για να τιμήσουν τη Βυζάστρα του χωριού είχαν καθιερώσει εθιμικά τη "Γιορτή της Πληθερής Βυζάστρας" κάθε χρόνο την ημέρα της Αναλήψεως. Επειδή οι Βυζάστρες σαν ψυχομάνες φρόντιζαν μετά το θάνατο της μάνας να θηλάζουν τα ορφανά.
Η γυναίκα που έδινε τους τροφοδότες μαστούς της σε ένα νεογνό που η μάνα του είχε αγαλακτία από παρατεταμένο δύσκολο τοκετό ή είχε πεθάνει στη γέννα λεγόταν "Πρωτοβυζάστρα" και εθεωρείτο ιερό πρόσωπο στις μικρές κοινότητες, ή "Βυζάστρα" ή "Ψυχοβυζού" ή "Παραμάνα" ή "Αγιομάνα". (Εικ. 19)
Συνήθως έβρισκαν Βυζάστρα αμφιλαθή, από το στενό συγγενικό περιβάλλον και απέφευγαν ξένη, της οποίας τα φρονήματα και τη διαγωγή δεν εγνώριζαν, για να μη αποκτήσει το βρέφος τις κακές γνώμες τους, επειδή καμιά φορά η Βυζάστρα έδινε περισσότερο γάλα στο δικό της παιδί και λιγότερο στο ξένο. Αυτό εξενεύριζε το ξένο βρέφος και το έκανε ιδιότροπο γι' αυτό προτιμούσαν τη Βυζάστρα από το συγγενικό περιβάλλον.
Η Εκκλησία ανέκαθεν τιμούσε τη Βυζάστρα π.χ. ο ιερέας της έδινε πρώτης αυτής "αντίδωρο" και τελευταία έδινε αντίδωρο στη στείρα γυναίκα. Αν μάλιστα μια Βυζάστρα είχε κάνει και πολλά "βυζαστικά", της συγχωρούσε και τις αμαρτίες της, χωρίς να τις εξομολογηθεί. Η γυναίκα που είχε κάνει εννέα βυζαστικά λεγόταν τιμητικά "Αγία Μαρίνα και Κυρά".
Ο δεσμός που δημιουργείτο από τους μαστούς μεταξύ του παιδιού της βυζάστρας και αυτών που βύζαξε ήταν ιερός και μεγάλος. Λέγονταν "Δευτεραδέλφια" ή "Βυζαδέλφια" ή "Μηλαδέλφια" αφού ετράφησαν από τους ίδιους μαστούς και δεν επιτρεπόταν να παντρεύονται μεταξύ τους. Έτσι αποφεύγετο η "αιμομιξία δια του θηλασμού". Επίσης η κατάρα της Βυζάστρας έπιανε για το παιδί που είχε βυζάξει. Κάθε Πάσχα προσέφεραν δώρα στη Βυζάστρα γιατί με τα βυζιά της (μητρικός θηλασμός) "Ανέστησε" τα ορφανά παιδιά. Της προσέφεραν δε ως ευγνωμοσύνη το στηθάμι βρασμένης όρνιθας που το λέγαν του "πουλιού το γάλα", γιατί το παιδί έφαγε από τα στήθη της. Ιδιαίτερα της Αναλήψεως που ήταν γιορτή αφιερωμένη στην πληθερή Βυζάστρα πρώτη που ευλογούσε και κοινωνούσε ο ιερέας ήταν η Βυζάστρα. Της διάβαζε δε, παρουσία του εκκλησιάσματος, ειδική ευχή από το Μέγα Ευχολόγιο, για υγεία των μαστών και γαλακτοφορία. Επίσης της έδινε δύο μεγάλα υψώματα με σφράγισμα και σε σχήμα μαστού και πριν βγουν τα άγια τη θυμιάτιζε τόσες φορές, όσα βυζαστικά είχε κάνει για τα ορφανά ή τα "γαλοκαμένα" βρέφη! Μετά τον εκκλησιασμό ακολουθούσε το καθιερωμένο γλέντι. Εκείνη την ημέρα η Βυζάστρα έφερε απαραίτητα άσπρο μαντήλι, άσπρο μπουστάκι και άσπρη ποδιά και έπαιρνε τιμητική θέση καθισμένη μεταξύ των Δημογερόντων και των Προεστών.
Η Βυζάστρα στη συνέχεια πρώτη έσυρε το χορό. Σε κάποια στροφή (φούρλα), άφηνε σκοπίμως, για λίγο να φανούν τα μεγάλα βυζιά της. Αυτό επιτρεπόταν εθιμικά σαν "βυζαρού" που ήταν. Μετά χόρευαν οι Προεστοί και οι Δημογέροντες και τότε η Βυζάστρα επιτρεπόταν να κάνει κάποια στιγμή το λεγόμενο "Βυζοφανέρωμα" δηλ. να βγάλει για λίγο τα στήθη της ως ένδειξη ότι θα δεχθεί τα Δώρα από τον Κόσμο. Αυτά ήταν "Βυζοσταρόψωμο" ειδικό φουσκωτό ψωμί από καθάριο αλεύρι με ένα κουφέτο στην κορυφή (μίμηση θηλής-μαστού) η "Βυζασταρόπιτα" ή "Βυζόπιτα" με πολλά στολίδια κύκλους που έκαναν με βεντούζες (πολυμαστία), μέλι, τυρί, φρούτα (μήλα ή αχλάδια, ρόδια κ.λπ.). Οι Προεστοί για να δώσουν χαρούμενο τόνο στο γλέντι προέβαιναν σε μια κορυφαία πράξη: είχαν ειδικά παγούρια με "τσαρτσάρα" σαν θήλαστρο (μπιμπερό) που είχαν μέσα ρακί ή κρασί και επιδεικτικά έπιναν εις υγείαν της Βυζάστρας σαν μωρά που βύζαιναν!!! και όλος ο κόσμος τότε τους επευφημούσε. "Μίμηση μητρικού θηλασμού" του βρέφους. Το απόγευμα η Βυζάστρα ακολουθούμενη από πολλά ορφανά ή φτωχά παιδιά και από νέες παρθένες βυζωμάνες, που κρατούσαν λαϊνάκια με δροσερό νερό και τις λέγαν "Βυζασταρούδες" επισκέπτονταν τη στρούγκα του τσέλιγκα που σαν Βυζάστρα του είχε βυζάξει το παιδί.
Ο τσοπάνης προσέφερε στη Βυζάστρα και έτρωγε "κορφή από γάλα με μέλι" συμβολικά για να μην πιάνουν τα βυζιά της "ανακαψίλα" και ακολούθως μοίραζε γάλα στα φτωχά παιδιά που ήταν η συνοδεία της βυζάστρας. Αν ο τσοπάνης που η Βυζάστρα του βύζαξε το παιδί δεν μοίραζε γάλα στα φτωχά παιδιά, αφού ο Θεός με τη Βυζάστρα του έδωσε γάλα για το παιδί του, θα ετιμωρείτο από τη Θεία Δίκη, δηλαδή θα ψοφούσαν τα πρόβατά του! Οι Βυζασταρούδες επίσης προσέφεραν το δροσερό νερό στον τσέλιγκα και αυτός τους γέμιζε τα λαϊνάκια με γάλα. Τα λαϊνάκια τα σκέπαζαν με χλωρά κλαδιά ή λουλούδια για να μην ξινίσει το γάλα. Όσο γάλα περίσσευε το έχυναν σε τρεχούμενο νερό ή ποτάμι για να τρέχει και της Βυζάστρας το γάλα σαν το νερό.
Ο τσοπάνος έδινε δώρο στη Βυζάστρα τυρί σε τσαντήλα σχήματος βυζιού, βούτυρο και άσπρο μαλλί. Η Βυζάστρα συνήθως έλεγε πόσα βυζαστικιά έχει κάνει. Συνήθως ανέφερε μονούς αριθμούς 3 ή 5 ή 7 ή 9 και έφευγε με τη συνοδεία της όταν έπεφτε ο ήλιος. Ο τσέλιγκας την ξεπροβόδιζε με ευχές: "Να τα κατοστήσεις τα βυζαστικά σου κυρα-Ψυχομάνα". Κι αυτή του αντευχόταν: "Να τα χιλιάσεις τα ζωντανά σου, να γίνεις Αρχιτσέλιγγας!".
Με το σούρουπο η Βυζάστρα μαζί με τις τρεις νέες κοπέλες πήγαιναν στο μνήμα της μάνας που πέθανε λεχώνα με μία "Ψυχογαλατόπιτα" ως ένδειξη ότι εφρόντισε το παιδάκι της και δεν έμεινε από γάλα και οι τρεις νέες κοπέλες "οι Βυζασταρούδες" έβαναν πάνω στον τάφο από μια χεριά γαλατσίδες συμβολικά, ότι δηλ. δεν θα στερέψει το παιδί από γάλα.
Ως απόδειξη του σεβασμού που έτρεφε ο λαός προς τη Βυζάστρα αναφέρουμε ότι και οι Κακούργοι, οι Ληστές, οι Πειρατές, εσέβοντο τη γυναίκα που τους είχε βυζάξει. Το 1854 ο Ληστής Τσιαμήτσος μπήκε στην Εκκλησία, στον Ασπροπόταμο της Πίνδου, άρπαξε τριάντα γυναίκες έκαψε το γυναικωνίτη και διέταξε τα παληκάρια του να κάψουν τα στήθια (βυζιά) (τους μαστούς) όλων των γυναικών. Μονάχα μια γυναίκα, η γυναίκα του τσέλιγκα Πουλιάνα που τον είχε βυζάξει μικρό σώθηκε!
Η Πληθερή Βυζάστρα ή Ψυχομάνα πιστεύουμε ότι είναι επιβίωση αρχαία της Εφεσίας Αρτέμιδος ή της Ίσιδος. Στα περίφημα αγάλματα του ναού της Εφέσου με τους πολλούς μαστούς, οι Αρχαιολόγοι εσφαλμένα πιστεύουν ότι πρόκειται περί πολυμαστίας, μιας σπάνιας συγγενούς ανωμαλίας των μαστών. (Εικ. 20 Α,Β,Γ)
Η θέση όμως των θηλών στην πολυθηλία ή πολυμαστία έχει απλή διάταξη στο σώμα ακολουθούσα τη γαλακτική γραμμή (Εικ. 20). Εμείς πιστεύουμε ότι η πολυμαστία των αγαλμάτων της Εφεσίας Αρτέμιδος (Εικ. 21 Α,Β,Γ) είναι συμβολική και συμβολίζει τα "ζεύγη των βυζαστικών" που έκαναν οι βυζάστρες. Ακόμη και προ ολίγων ετών οι βυζάστρες μετρούσαν τα βυζαστικά, ως ζεύγη μαστών. π.χ. "Έχω κάνει εννέα βυζαστικά" δηλ. έδωσα εννέα ζεύγη των μαστών μου = 18 μαστούς, δηλαδή έχω θηλάσει εννέα παιδιά ορφανά ή "γαλοκαμένα" που η μάνα τους πέθανε στη γέννα ή δεν είχε γάλα σαν λεχώνα.

Εικόνα 19. Ο Σωτήριος ρόλος των Ιερών Μαστών της "Βυζάστρας" (Ψυχομάνας, Αγιομάνας) (σκίτσα του συγγραφέως Χ. Θ. Οικ.)

Εικόνα 20. Πολυθηλία και Πολυμαστία. Οι υπεράριθμες θηλές και μαστοί εντοπίζονται κατά μήκος της γαλακτικής γραμμής που ξεκινάει από τη μασχάλη και καταλήγει στη βουβωνική περιοχή (εκ των Testut, Hollander, R. Wiedersheim και D. Hanseman)

9. Οι "Εφτά Ψυχές του Γαλάτου της Τρυφερολεχωνίτσας" (δηλαδή του μητρικού γάλακτος της πρωτάρας)
Πριν αρχίσει ο πρώτος θηλασμός σε μια πρωτότοκο λεχώνα ή "Γαλούσα" ή "Βυζογιάτρισσα" ή "Μαμή", τοποθετούσε ένα ζεστό καρβέλι ψωμί επάνω στο κεφάλι της μικρομάνας για να τη βοηθήσει να κατεβάσει γλυκό και άφθονο γάλα και για να είναι πάντα χορτάτο το παιδί. Επρόκειτο για μία σοφή ιατρική εμπειρική πράξη που αποσκοπούσε να μειώσει το άγχος και τον εκνευρισμό της τρυφερολεχωνίτσας, ώστε να συνηθίσει με υπομονή και όχι με νευρικότητα ή υπερκινητικότητα να θηλάζει το βρέφος, χωρίς να γίνει το γάλα της "φαρμακογαλιασμένο". Επίσης, ιατρικώς, το ζεστό κεφάλι βοηθούσε στον ταχύ μεταβολισμό και την καύση των κατεχολαμινών, βλαπτικών νευροχημικών ουσιών που παράγονται από το άγχος (υπερένταση). Ελευθερούτο δε ο μηχανισμός παραγωγής προλακτίνης.
Μετά τον πρώτο θηλασμό, επακολουθούσε εστίαση προς τιμή της Βυζογιάτρισσας η οποία έβρισκε την ευκαιρία να της μιλήσει για τις "7 ψυχές του Γαλάτου".
Έλεγε ότι η Παναγία η Γαλατιανή έχει δώσει στο γάλα της τρυφερολεχωνίτσας (πρωτοτόκου) "7 ψυχές" για να μη χάνεται εύκολα και χαθούν και τα "γαλοκαμένα" παιδιά. Πίστευαν από τότε ότι το γάλα χάνεται όταν:
α) η γυναίκα είναι "κακογεννήτρα" (αγαλακτία της δυστοκίας ή παρατεταμένου τοκετού),
β) από "θύμωμα της ρώγας" και "πονορώγιασμα" της "βιστόρρωγης",
γ) από τη "χολιασμένη μάνα" (στενόχωρη λεχώνα) γιατί τότε γίνονταν "φαρμακογαλιασμένο" και πικρόχολο,
δ) όταν η μάνα "ξαρμενίζεται" μελαγχολεί ή πάσχει από ψύχωση της λοχείας = "ξαρμένιασμα" = όταν χάνει η ψυχή την αρμονία της και "βιστιρίζεται" από κακά πνεύματα (δαιμονικές επήρειες κ.λπ.),
ε) όταν ματιάζεται. Πίστευαν ότι το "κακό μάτι" "πισοστρέφει" το γάλα, γι' αυτό οι μαστοί κατά τη γαλουχία έπρεπε να ήταν καλυμμένοι και απρόσιτοι στο ξένο μάτι,
στ) στη "φλόγωση των βυζιών" (μαστίτιδα, απόστημα ή ερυσίπελα κ.λπ.),
ζ) χάνεται τέλος από το "κακό έβγαλμα", πιθανόν εννοούσαν τον καρκίνο του μαστού.

10. Οι μαστοί της "πικροκαταρούσας γριάς μάνας
Για τις Ελληνίδες μητέρες τα παλιά χρόνια η ιερότητα των μαστών διετηρήθη και μετά την περίοδο της κλιμακτηρίου μέχρι το βαθύ γήρας, αφού οι "μαραμένοι" και "στεγνοί από γάλα" ατροφικοί μαστοί, αποτελούσαν τα ιερά σύμβολα για τις μητρικές ευχές, σε περίπτωση που το παιδί γηροκομούσε τη γριά μάνα. Αντιθέτως όταν η μάνα αναγκαζόταν να εκστομίσει τις φοβερότερες κατάρες, επί αστοργίας, προδοσίας ή αλλαξοπιστίας του αχάριστου παιδιού της, εκθέτοντας τα μαραμένα στήθη της προς τον Ουρανό, προκειμένου να προσδώσει μια τραγική τελετουργία στην εκστόμιση των κατάρων της. Γι' αυτό οι κατάρες της μάνας όταν αναγκαζόταν να εκθέσει τους δύο μαστούς της με τους οποίους είχε γαλουχήσει το αχάριστο παιδί της, εθεωρούντο φοβερές και τρομερές που είχαν τη δύναμη να εκθεμελιώνουν σπίτια. Στους αρχαίους Έλληνες η έκθεση των ατροφικών μαστών της γριάς μάνας είχαν παρακλητικό χαρακτήρα για έλεος και όχι καταραστικό όπως στους Νεοέλληνες. α. Τα πόνια της "Βυζογραφίτσας" ένα δρώμενο με απαρχή τον κόρφο της μάνας του ξενιτεμένου κανακάρη (ήπια μορφή Οιδιποδείου Συμπλέγματος).
Ο αντίπους της πικροκαταρούσας γριάς μάνας, ήταν η "Γλυκοφιλούσα Βυζο-γραφίτσα" (παρωνύμιο της μάνας του ξενιτεμένου μοναχογιού) η οποία είχε "περισοβυζάξει" και αναθρέψει το μοναχογιό της με όλα τα "Κανακίσματα", τις θωπείες και τις τρυφερές περιποιήσεις, ο οποίος τώρα ευρισκόταν στα ξένα και την είχε λησμονήσει. Η γριά μάνα στη μοναξιά της έκανε ψυχικές υπαναγωγές και αναπολούσε με ένα "προσωπικό δρώμενο" τις ωδίνες του τοκετού, τον κόρφο της και τον μητρικό θηλασμό. Το μεταφέρω αυτούσιο όπως μου το περιέγραψε μια Βυζογιάτρισσα:
"Όταν μια μάνα είχε ένα μοναχοπαίδι κανακάρικο στην ξενιτιά που είχε πολλά χρόνια να το δει, η μάνα έπαιρνε μια μικρή φωτογραφία του γιου της, την περνούσε τρεις φορές από τον κόρφο της σταυρωτά για να θυμάται που τον "βύζανε", την έβλεπε, την φιλούσε, έκλαιγε και τραγουδούσε το παρακάτω τραγούδι που το λέγαν "τα πόνια της βυζογραφίτσας":
"Ας τάξω δε σε εβύζασα από τα βυζιά μου γάλα και δε σ' εκοιλοπόνησα κι εφώναξα μεγάλα;" κ.λπ.
και απαντούσε η ίδια η "Βυζογραφίτσα" πάλι τραγουδιστά μιμούμενη τη φωνή του γιου της, όταν ήταν παιδί:
"Με χάιδευε η μανούλα μου σαν ήμουνα μικράκι και μ' έβαζε στον κόρφο της και μου'δινε βυζάκι" κ.λπ.
Συνήθως τη φωτογραφία αυτή που είχε πάρει τη μυρουδιά του κόρφου της μάνας, δηλ. ενέκλειε ένα οσμηγόνο αντανακλαστικό, το οποίο θα ενεργοποιείτο μόλις ο γιος λάμβανε τη φωτογραφία που του έστελνε στην ξενιτιά η μάνα του, ως φυλαχτάρι, για να μη τη λησμονεί το ενήλικο πλέον παιδί της. Λέγανε ότι αν μια "Βυζογραφίτσα" (=παρωνύμιο της υπερπροστατευτικής νοσταλγικής γριάς μητέρας) αρρώσταινε βαριά και ήταν ετοιμοθάνατη, αυτή ψυχορραγούσε και βασανιζόταν πολλές μέρες περιμένοντας να έλθει το παιδί της από την ξενιτιά, να τον δει για τελευταία φορά και να της κλείσει αυτό τα μάτια. Αν μετά την "ψυχορραγούσα" ευχή του ιερέα εξακολουθούσε για τρεις ημέρες ακόμα να χαροπαλεύει, τότε ο ιερέας έδινε την εντολή στους δικούς της να της ανοίξουν το πουκάμισο και να τοποθετήσουν επάνω στα στήθη της (βυζιά) μια μεγάλη φωτογραφία του γιου της και έτσι ήσυχα και γαλήνια ξεψυχούσε.β. Τα στήθη της γυναίκας ως τεκμήριο "προσωπικού δεδομένου" (ταυτότητας)
Τα παλιά χρόνια οι γυναίκες των ξενιτεμένων, ιδίως των ναυτικών, είχαν τα στήθη τους, τον κόρφο τους, τους μαστούς τους, ως κορώνα της συζυγικής πίστης και της τιμής τους.
Συνήθιζαν δε να έχουν στο μεσομάστιο κόλπο ραμένη στο "μηλοκράτη" (στηθόδεσμο) "τ' ανδρούς φωτογραφία" ως φυλαχτάρι. Του λόγου το αληθές τονίζει το παρακάτω τετράστιχο που διεμείφθη κατά την επιστροφή του συζύγου με τη σύζυγό του. Ο σύζυγος όταν έφθασε στο σπίτι του, μετά από πολλά χρόνια και τα βάσανα της ξενιτιάς τον είχαν κάνει αγνώριστο, η σύζυγος αμφέβαλε για την ταυτότητα του ξένου, αν όντως ήταν ο άνδρας της, όπως αυτός ισχυριζόταν:
- Γυναίκα: "Δος μου σημάδια του κορμιού και τότε να πιστέψω"
- Άνδρας: "Έχεις ελιά στα στήθια σου ελιά στην αμασχάλη κι ανάμεσα στα δυο βυζιά τ' ανδρού σου φυλαχτάρι"
- Γυναίκα: "Ξένε μ' εσύ ο άνδρας μου! εσύ 'σαι κι ο καλός μου!!"
Η πιστή σύζυγος για πολλά χρόνια εγκαταλειμμένη, δεν ενέδωσε στον πειρασμό ν' ανοίξει την πόρτα της στον "καλό αμαρτωλό" ή στο "όμορφο παλλικάρι". Η πόρτα της ανοίγει μόνο όταν διαπιστώνει ότι ο άνδρας που της χτυπά, είναι ο άνδρας της από την ξενιτιά, που μόνο αυτός γνωρίζει πως έχει "ελιά στα στήθια της".

Εικόνα 21. α) Άγαλμα της Αρτέμιδας της Εφεσίας.
Δεν πρόκειται περί πολυμαστίας (βλέπε εικόνα 20) αλλά περί της Αρτέμιδας-Βυζάστρας. Ακόμη και σήμερα οι Βυζάστρες μετρούν τα βυζαστικά σαν ζευγάρια λ.χ.: έχω κάνει 9 βυζαστικά δηλαδή έδωσα 9 ζεύγη μαστών=18 μαστούς. Δηλαδή έχω θηλάσει 9 παιδιά ορφανά ή μη. β) Η Άρτεμις ως Βυζάστρας. Ίσως ήταν αφιερώματα από Βυζάστρες στην Εφέσια Αρτέμιδα γ) Αφιερώματα από Βυζάστρες στην Εφέσια Αρτέμιδα, προστάτιδα των Λεχωΐδων.

Εικόνα 22. Η "Στηθογιάτρισσα" Κυρά-Κάλλω (Καλλιρρόη) Γ.Μ. (Μπουλούτση;) από τη Μαγνησία της Σμύρνης.
Επινόησε τα Στηθοσκούφια (στηθοδέσμους) για τις θηλάζουσες με τις βυζαλίθρες και τα μηλοκρατίδια για τους νεανικούς μαστούς (Φωτογραφία αρχείου του Μουσείου της Ελληνική Λαϊκής Ιατρικής)

11. Τα "Στηθοσκούφια" για τις θηλάζουσες και τα "Μηλοκρατίδια" για τις ανύπαντρες νέες, και η ιατρική τους συμβολή στην υγεία των μαστών και στην υγιεινή τους φροντίδα
Λέγεται ότι γύρω στα 1906 μια οξυδερκής Μαμογιάτρισσα και Στηθογιάτρισσα και συνάμα Χρυσοκεντήστρα που καταγόταν από τη Μαγνησία της Σμύρνης αλλά ζούσε χρόνια στην πόλη της Πάτρας (πίσω από το Κάστρο) η κυρα-Κάλλω (Καλλιρρόη) (Εικ. 22) μετά από προσεκτικές ιατρικές παρατηρήσεις και διαπιστώσεις που αφορούσαν την υγεία και την υγιεινή των μαστών, επινόησε και κατασκεύασε η ίδια δύο ειδών στηθοδέσμους (σουτιέν) που τους λέγαν τα "Στηθοσκούφια" ή "Βυζοσκούφια" ή "Μηλοσκούφια της κυρα-Κάλλως".
Οι λαϊκές γυναίκες τα λέγαν επίσης "Μηλοκρατίδια" ή "Μπουστοβύζια" ή "Μηλοσκούφια" ή "Καλόστηθα" ή "Κορφοκράτες" ή "Βυζοκρατίδια" ή "Μπουστάκια των βυζιών" ή "Λινοσκούφια" ή "Στηθόζωνες" ή "Μηλοκράτες" κ.λπ. Αυτά ήταν δύο μαλακά "σκουφιά", που ήταν σχεδιασμένα από την ίδια, και συνδέονταν μεταξύ τους, έτσι ώστε ο κάθε μαστός να εφαρμόζει άνετα στο κοίλωμά τους, και συγκρατούσαν από την πλάτη, έχοντας ανάμεσά τους ένα κορδόνι που περνούσε γύρω από το λαιμό. Ο στηθόδεσμος αυτός, ευρεσιτεχνία της κυρα-Κάλλως, ευρήκε ανταπόκριση, αφού ταχύτατα έγινε αποδεκτός στο λαϊκό γυναικόκοσμο.
Επειδή τους πρώτους "μηλοκράτες" (στηθόδεσμους) τους φόρεσαν οι Πατρινές λέγαν ότι γι αυτό απέκτησαν Φραγκολεμονάτα στήθη δηλ. νεανικούς και σφριγηλούς μαστούς. Άλλοι πάλι έλεγαν ότι οι Πατρινές είχαν ανέκαθεν "αφράτα βυζιά" και παραδείσια στήθια γιατί το'χει το δροσερό το νερό του Παναχαϊκού. Όπως και να έχει το πράγμα την αλήθεια αυτή την εκφράζει το τραγούδι της εποχής:
"Έλα στους αργυρούς μου κόρφους να ιδείς τον Μάη τις δροσιές τ' Απρίλη τα λουλούδια να δεις δυο κιτρολέμονα δυο Πατρινά λεμόνια"
Πιστεύουμε ότι οι στηθόδεσμοι αυτοί είναι επιβίωση της "μηλούχου ζώνης" ή "μηλοφόρου ζώνης" των αρχαίων που στήριζε τους μαστούς στις Ελληνίδες νεανίδες της αρχαίας εποχής. Ο Αριστοφάνης στη Λυσιστράτη ομιλεί μεταφορικά για τα "μήλα" σαν τους μαστούς των κοριτσιών. Το ίδιο και ο Θεόκριτος στα Ειδύλλιά του και για τη μηλούχο ζώνη. Για την ιστορία της ενδυματολογίας που έχει σχέση με την υγιεινή και την υγεία αναφέρουμε ότι το εμπορικό σουτιέν (στηθόδεσμος) άργησε να κάνει την εμφάνισή του στις επαρχιακές πόλεις ενώ στα μεγάλα αστικά κέντρα η βιομηχανική παραγωγή σουτιέν από καουτσούκ είχε το 1914 κατακλύσει την αγορά. Τους στηθόδεσμους από καουτσούκ τους χρησιμοποιούσαν οι αριστοκράτισσες ή οι πλούσιες αστές όπως λ.χ. οι Πατρινές, οι Καλαματιανές, οι Αθηναίες, οι Θεσσαλονικιές, οι Σμυρνιές, οι Χιώτισσες, οι Γιαννιώτισσες, οι Κερκυραίες, οι Ροδίτισσες, οι Ηρακλειώτισσες, οι Κωνσταντινουπολίτισες κ.λπ.
Στις μικρές επαρχιακές πόλεις ο εμπορικός στηθόδεσμος άργησε να κάνει την εμφάνισή του, γιατί η θέση της γυναίκας στις μικρές επαρχιακές πόλεις, διέφερε σε σημαντικό βαθμό, από τη θέση της αστής γυναίκας. Γενικώς οι γυναίκες από τα λαϊκά στρώματα των κωμοπόλεων και των κεφαλοχωριών διακατέχονταν από συντηρητικές ιδέες και ήσαν πιστές στην παράδοση. Δυσπιστούσαν στους νεωτερισμούς, γι' αυτό οι στηθόδεσμοι του εμπορίου άργησαν να τις κατακτήσουν. Οι Μαμές και οι Βυζογιάτρισσες είχαν καθιερώσει και έραβαν τα "μηλοκρατίδια" για τις νέες στα σπίτια των πελατισσών τους, για να μη δει τους παρθενικούς μαστούς της το "ξένο μάτι". Στους βιομηχανικούς στηθόδεσμους από καουτσούκ, αντέδρασαν έντονα οι Στηθογιάτρισσες γιατί δημιουργούσαν στη θηλάζουσα φλόγωση στις θηλές, οίδημα και ραγάδες. Επίσης ευνοούσαν την προσβολή του μαστού από Ερυσίπελας και από φλεγμονώδεις μαστίτιδες και αποστήματα. Οι επιπλοκές αυτές αυξήθηκαν τόσο πολύ από τη χρήση των σουτιέν με καουτσούκ ώστε πήρε ενδημική μορφή στις πλούσιες αστές.

12. Η Ιατρική σημασία των "Στηθοκουφιών" για την προστασία και την Υγιεινή των μαστών
Οι στηθόδεσμοι του εμπορίου και μάλιστα από καουτσούκ δημιουργούσαν πολλά προβλήματα και προξενούσαν αρκετά ενοχλήματα στις γυναίκες όπως λ.χ. πόνο στη ράχη, στους ώμους και στους βραχίονες, εκζεματοειδείς δερματίτιδες στη θωρακομάστιο πτυχή, δυσκολία στην αναπνοή, δυσκολία στη γυμναστική και το χορό, συγκάματα και υδραδενίτιδες που ευνοούσαν τις φλεγμονές χωρίς να προστατεύουν από τις μαστοδυνίες. Τα στηθοσκούφια που είχε επινοήσει η κυρα-Κάλλω αντιθέτως προστάτευαν από όλες τις παραπάνω ενοχλήσεις επειδή γίνονταν κατά παραγγελία. Ο λαϊκός αυτός στηθόδεσμος αποτελείτο από δύο συμμετρικά υφασμάτινα καλούπια χυμένα επάνω στο κάθε μαστό στη δέουσα απόσταση μεταξύ τους που συγκρατούσαν ανυψωμένους τους μαστούς από τη ζώνη. Όταν τα στήθη ήταν πολύ ανεπτυγμένα, ο στηθόδεσμος κουμπονώταν πίσω με πολλά κουμπιά, για να συγκρατεί τους μεγάλους μαστούς, χωρίς να τους πιέζει, και χωρίς να προκαλεί πόνους στη ράχη και στους ώμους της γυναίκας. Με τον τρόπο αυτό ο κάθε μαστός ήταν ανεξάρτητος ο ένας από τον άλλο και το σχήμα ήταν μυτερό, για να μη συνθλίβει τις θηλές, ώστε αποφεύγετο το οίδημα και οι ραγάδες των θηλών. Τα λαϊκά "στηθοσκούφια" όταν ήταν καλά υπολογισμένα, μετά τον τοκετό αναδιαμόρφωναν τους μαστούς. Οι Γιάτρισσες πρόσεχαν ώστε οι αυτοσχέδιοι αυτοί στηθόδεσμοι να εφαρμόζουν καλά για να έχουν οι μαστοί "γεροσύνη" (υγεία) διατηρώντας τη σφριγιλότητά τους.
Διαβεβαίωναν με πειθώ τις γυναίκες, ότι αυτά ήταν ο κυριότερος παράγων υγείας και ομορφιάς για τους μαστούς αφού διατηρούσαν το στήθος σε ένα βαθμό τελειότητας, δίνοντας γοητεία και αρχοντιά στο γυναικείο σώμα, σαν βοηθήματα του Πλάστη που θέλησε την πιο μεγάλη ομορφιά του σώματος της γυναίκας να την έχει προσδώσει στα όργανα τα οποία μετά τη γέννηση θα τροφοδοτούν τη νέα ζωή. Αλλά η σπουδαιότερη ιατρική πρωτοτυπία του λαϊκού στηθόδεσμου, μεγάλης πρακτικής σημασίας για τις "γαλούσες μητέρες" ήταν ότι στο κάθε "σκουφάκι" που αντιστοιχούσε στο σύστοιχο μαστό, υπήρχε ένα πλάγιο άνοιγμα, για κάθετη σχισμή που τη λέγαν "βυζαλίθρα" ή "βυζαλίχτρα" ή "γαλαχτάρι" ή "βυζουλίθρα". Αυτή αποσκοπούσε ώστε η θηλάζουσα μάνα να βγάζει εύκολα και με ευχέρεια το μαστό, διευκολύνοντας το θηλασμό του βρέφους και συνάμα χωρίς το φόβο για τραυματισμό ή δημιουργία αμυχών στις θηλές του μαστού. Η μαστόρισσα διαβεβαίωνε την κάθε γυναίκα ότι με την κατάλληλη υγιεινή, την καθαριότητα, τη φροντίδα, τη γυμναστική και το σωστό "στηθοσκούφι" προστατεύονταν οι μαστοί από τη χαλάρωση, διατηρώντας το σφρίγος τους, άρα τα στήθη δεν "χαλούσαν, ούτε παραμορφώνονταν, καταρρίπτοντας το μύθο ότι ο μητρικός θηλασμός χαλάρωνε ή χάλαγε το στήθος. (Εικ. 23)

Εικόνα 23. Οι τρεις βαθμοί χαλάρωσης και πτώσης των μαστών όταν δεν φορούν τα στηθοσκούφια οι λεχωνίδες και θηλάζουσες (εκ του Galtier)

13. Τα προστατευτικά ιατρικά σύμβολα που ήσαν κεντημένα επάνω στα "στηθοσκούφια" και η ιατρομαγική τους σημασία
Με την πάροδο του χρόνου οι εμπειρικές Βυζογιάτρισσες διακρίθηκαν για τις δημιουργικές παρορμήσεις τους και τις ιδιοφυείς μορφοπλαστικές εμπνεύσεις τους. Αξιοσημείωτη πρόοδο απετέλεσε η τάση που είχαν με τις αισθητικές ευαισθησίες και τις καλλιτεχνικές τους αναζητήσεις να στολίζουν τα στηθοσκούφια για τις θηλάζουσες με περίτεχνα προστατευτικά ιατρικά σύμβολα, κεντημένα με πολύχρωμα και πολύμορφα σχήματα με έντονο ιατρικό συμβολικό χαρακτήρα. Τα κεντημένα σύμβολα στα στηθοσκούφια είχαν εκτός από την ιατρική και μαγική δύναμη, για γαλακτοτροφία, ευετηρία, ευτυχία και υγεία. Οι απλές γυναίκες του λαού δεν πίστευαν τόσο στη διακοσμητική τους αξία όσο στη συμβολική ιατρική τους σημασία και στην ευεργετική τους δράση, κυρίως σε κρίσιμες αρρώστιες των μαστών, όπως τις μαστίτιδες, οι οποίες μπορούσαν να επηρεάσουν την υγεία του βρέφους, καθώς επίσης και σε μεταβατικές κακές ώρες για τη θηλάζουσα, όπως ήταν το "Τρίχωμα του βυζιού" και ο Ερυσίπελας του μαστού ("Ρουσούμπη" ή "Ανεμοπύρωμα") κ.λπ.
Οι λαϊκές γυναίκες πίστευαν ότι τα κεντημένα σύμβολα πάνω στα στηθοσκούφια ήταν ικανά να εξευμενήσουν και να κατευνάσουν ψυχολογικά από ψυχαναγκαστικούς πιθανούς κινδύνους ενός φανταστικού-μαγικού ή υπερβατικού κόσμου δαιμόνων, που έβλαπταν τους μαστούς και το μητρικό γάλα, ώστε να επιτευχθεί η υγεία και η ευτυχία στις κρίσιμες ώρες του μητρικού θηλασμού.
Η πολυποίκιλη και πολυσήμαντη αυτή ιατρομαγική αξία των συμβόλων πάνω στα στηθοσκούφια είχε επιπλέον ευνοϊκές επιδράσεις σε ψυχαναγκαστικές καταστάσεις της θηλάζουσας πρωτάρας που αν δεν εξαλείφονταν ψυχολογικά θα έκαναν το γάλα "πικρόχολο" που θα δημιουργούσε δυσπεψίες και γαστροεντερολογικές διαταραχές στο θηλάζον βρέφος.
Η πίστη αυτή ίσως είναι επιβίωση αρχαία που έφθασε από γενεά σε γενεά, από μάνα σε κόρη στις παραδοσιακές Μαμογιάτρισσες μέχρι των ημερών μας, ως ζωντανή παράδοση στην ψυχή της Ελληνίδας αγροτοποιμενίδας, ώστε να τα θεωρεί ως σύμβολα αναγκαία ευετηρίας, ευημερίας και υγείας των μαστών της, για το καλό και τη μακροζωία του βρέφους της.

14. Η ιατρική ερμηνεία των κεντημένων συμβόλων επάνω στα στηθοσκούφια
Η Γιάτρισσα κεντούσε στο κάθε σκουφί του μαστού φυτά με ιδιαίτερη συμβολική σημασία, όπως το κλήμα που συμβόλιζε την αφθονία του γάλακτος και τη γονιμότητα, την ελιά, σύμβολο ειρήνης και γαλήνης, τη βρύση, σύμβολο για αφθονία δροσερού, γλυκού γάλακτος, το φυτό γαλατσίδα για γαλακτοφορία, το Δικέφαλο αετό, σύμβολο προστατευτικό της υγείας των μαστών από ψυχοσωματικά προβλήματα και από τη γαλακτοφορίτιδα και τη συμφορητική μαστίτιδα. Οι Κεντημένοι Σταυροί με χρυσόκλωνα αποτελούσαν σύμβολο εγγύησης για την προστασία των μαστών από "κακές πείραξες" όπως ήταν και εφοβούντο τη "Φάουσα" (ελκωτικό καρκίνο του μαστού), το απόστημα και τον Ερυσίπελας του μαστού που είχαν αβέβαια έκβαση και συνήθως κακή πρόγνωση. Αξιοσημείωτο είναι ότι μερικές Βυζογιάτρισσες για να αποσπάσουν από μια αρχόντισσα που θήλαζε τον "κανακάρη" της, ένα "καλό χάρισμα" π.χ. άσπρο (ασημένιο νόμισμα) συνήθιζαν και έγραφαν σε μικρά χαρτάκια διάφορα αυτοσχέδια στιχάκια ή δίστιχα από δημοτικά τραγούδια όπως το παρακάτω:
"Άγγελοι κατεβήκανε με το χρυσό ξεφτέρι
κι ευλόγησαν τα στήθη σου με το δεξί τους χέρι".
Το γραμμένο αυτό στιχάκι το δίπλωναν σταυρωτά και το έραβαν με χρυσόκλωνα στο "μεσοκόρφι" του στηθόδεσμου μεταξύ των δύο μαστών για "γεροσύνη των βυζιών" και ως αποτρεπτικό από τις συνήθεις νοσηρές μαστολογικές καταστάσεις όπως ήταν το "πονορώγιασμα", ο "βυζόπονος", το "σπάργωμα" και το επώδυνο "τρίχωμα" του μαστού δηλ. η απόφραξη ενός ή περισσοτέρων εκφορητικών πόρων του μαστού και η δημιουργία περισωληνώδους μαστίτιδας, η οποία μπορούσε να απολήξει σε φλεγμονώδη μαστίτιδα και απόστημα. Τα ιατρικά σύμβολα των ειδικών αυτών στηθόδεσμων πίστευαν ότι είχαν ιατρομαγική προστατευτική και θεραπευτική αξία και γι' αυτό εξαπλώθηκαν πολύ στα λαϊκά στρώματα που ζούσαν σε μεγάλα αστικά κέντρα.

Εικόνα 24. Το "Τσούπωμα" αφορούσε τους υποτυπώδεις μαστούς κατά την προεφηβεία. Το "Βύζωμα" αφορούσε την ανάπτυξη των μαστών μετά την Τρίτη έμμηνο ρύση και το τελείωμα της ανάπτυξης της ανύπαντρης νέας εγίνετο κατά την λαϊκή αντίληψη τρία χρόνια μετά τή εμμηναρχή. Στο χρονικό αυτό διάστημα από την τρίτη έμμηνο ρύση και για τρία χρόνια γινόταν το "Βυζανάγιωμα" δηλ. η μύηση στην υγιεινή φροντίδα των μαστών από την Βυζογιάτρισσα. (εκ του Stratz)

15. "Το Βυζανάγιωμα" ήτοι η τελετουργία της μύησης της κόρης όταν πρωτοβύζωνε με σκοπό τη διδασκαλία της υγιεινής φροντίδας και προστασίας των νεανικών μαστών
Όταν τα Στηθοσκούφια επεκράτησαν στις θηλάζουσες μητέρες, η εφαρμογή τους άρχισε να επεκτείνεται και στις νέες κοπέλες με ελαφρές παραλλαγές. Το νέο κορίτσι που "βύζωνε" εθεωρείτο ότι έφευγε από την παιδική ηλικία και γινόταν γυναίκα.
Για λόγους φιλαρέσκειας αλλά συνάμα και υγείας η κάθε μητέρα φρόντιζε να καλέσει στο σπίτι της τη Βυζογιάτρισσα για να παραγγείλει και να φτιάξει το "μηλοκρατίδι" της κόρης της και παραλλήλως να της δώσει τις ορμήνιες τις σχετικές με το "γυναίκωμα" και την υγιεινή φροντίδα των μαστών της κόρης της. (Εικ. 24)
Αυτό γινόταν συνήθως μετά την τρίτη κανονική περίοδο από την εμμηναρχή, όταν δηλαδή το κορίτσι "πρωτοβύζωνε για καλά" και είχαν αναπτυχθεί σχετικώς ικανοποιητικά οι νεανικοί μαστοί της. Στην Πελοπόννησο, στα ορεινά μέρη, η μάνα αντιθέτως καλούσε τη Στηθογιάτρισσα συνήθως τρία χρόνια μετά την πρώτη έμμηνο ρύση, ώστε να έχουν ολοκληρωτικά αναπτυχθεί οι μαστοί της νέας.
Τα "Μηλοκρατίδια" της νέας γυναίκας ήταν διαφορετικά από τα "Στηθοσκούφια" της θηλάζουσας μάνας σε τρία σημεία: α) Στο μέγεθος και στα υλικά κατασκευής που ήταν "αθέρινα", β) στην έλλειψη "βυζουλίθρας (σχισμής) και γ) στην ύπαρξη υφασμάτινης φωλίτσας στο μεσοστήθιο χώρο, που αντιστοιχούσε στο μεσομάστιο κόλπο, που την λέγαν "Χελιδονοφωλίτσα" ή "Παρθενοφωλίτσα".
Η μητέρα της νέας για να προετοιμάσει την κόρη που ήταν "βυζωμένη" όταν είχαν αρχίσει να σχηματίζονται τα στήθη της, την παρακινούσε να αφήσει τις κούκλες της, γιατί τώρα που "βύζωσε" είναι πια γυναίκα. Η βυζωμένη παιδούλα δεν έπαυε να είναι ακόμη παιδί, (Εικ. 25) αλλά η μάνα της με λόγια την παρότρυνε στο αντίθετο λ.χ. "Μωρή μα δεν ντρέπεσαι να κάνεις μωρουδίστικα καμώματα και να παίζεις με κουτσούνες τώρα που είσαι βυζωμένη;" Η μητέρα της νέας ειδοποιούσε με κάθε μυστικότητα τη Βυζογιάτρισσα να έλθει στο σπίτι για "Ανάστεμα των βυζιών", όπως έλεγε συμβολικά, δηλαδή το σήκωμα των βυζιών της κόρης, ώστε να είναι τσουπωτά και σφριγηλά γεμάτα ζωή, έχοντας ετοιμάσει και διάφορες λιχουδιές, γλυκά κ.λπ. Η Γιάτρισσα με προσήνεια και ευγενική διακριτικότητα, για να μη πληγώσει την αιδώ της νέας, ερωτούσε τη μάνα πριν εξετάσει την κόρη αν η κοπέλα είναι "βυζίτσια" δηλ. με μικρούς μαστούς ή "βυζατσιερή" με καλά αναπτυγμένους μαστούς.
- Μάνα: "Μικρή είναι μα βύζωσε και δείχνει μεγάλη"
- Γιάτρισσα: "Σήμερα τα κορίτσια βυζώνουν νωρίς…". (Εικ. 26)
Αφού η Μαμογιάτρισσα έπαιρνε τα μέτρα αμέσως έφτιαχνε με επιδεξιότητα και γρηγοροσύνη το νεανικό μηλοσκούφι και πριν το εφαρμόσει το θυμιάτιζε με αρωματικά φυτά. Πριν δε το στερεώσει στα νεανικά στήθη έκανε το "συνάλειμμα". Έπαιρνε δηλ. ένα κομμάτι βαμβάκι και το σταύρωνε στην εικόνα της Παναγίας και του Χριστού και το βουτούσε στο λάδι της κανδήλας του εικονοστασίου του σπιτιού και άλειφε το νεανικό στήθος στο "σταυρό" (στο μέσο) στη θηλαία άλω για να κάνει πάντα τα βυζιά της "αγιοτσίλικα" δηλ. σφριγηλά και υγιή (Εικ. 24, 25, 26).
Η Γιάτρισσα παρατηρούσε αν τα βυζιά της νέας ήσαν "γαργαλίδες" δηλ. ευαίσθητα που εύκολα γαργαλεύονται, για να δώσει και τις ανάλογες ορμήνιες προστασίας από παρεκτροπές!! Όταν εφάρμοζε στα στήθη το "μηλοσκούφι" η Γιάτρισσα έθετε συμβολικά στη "φωλίτσα" ένα λευκό αυγό πουλακίδας για λίγο για να γίνουν τα στήθη της ωραία και λευκά σαν το αυγό και να τα προσέχει γιατί και αυτά μπορεί να πάθουν ή να "σπάσουν" σαν τ' αυγό. Την ίδια πράξη έπρεπε να επαναλάβει η νέα μετά την αναχώρηση της Γιάτρισσας εφαρμόζοντας το αυγό στη μεσομάστιο φωλίτσα για τρεις ώρες.
Τη στιγμή που η Βυζογιάτρισσα εφάρμοζε το νεοραμμένο "μηλοκρατίδι" έλεγε συνήθως τις παρακάτω τρεις ευχές:
α) "Βαμβάκι 'ναι τα στήθη σου κι αυγά καθαρισμένα"
δηλ. απαλά σφριγιλά και λευκά = υγιείς μαστοί. Την ευχή αυτή επαναλάμβανε η κόρη.
β) Η δεύτερη ευχή λεγόταν ταυτόχρονα με τη μαστόρισσα και τη μάνα:
"Πέρδικα μου βυζωμένη να χαίρεσαι τα περδικοβυζιά σου"
Περδικοβύζα λεγόταν η νέα που είχε ωραίους και υγιείς μαστούς.
γ) Την τρίτη ευχή την έλεγαν και οι τρεις μαζί, τρεις φορές, με χαχανίσματα και γέλια για υγεία και χαρά.
"Σαν τ' αυγά σαν τ' αυγά να φροντίζεις τα βυζιά"
Τότε η κόρη με προσοχή αφαιρούσε το αυγό της πουλακίδας από τη φωλίτσα του μεσοκολπίου χώρου (σχισμή) και στο μέρος της η Γιάτρισσα τοποθετούσε διάφορα "φυλακτικά" τα οποία με χρυσόκλωνα έραβε. Αυτά τα λέγαν "καρδιοφυλακτάρια" ή "μηλοφώλια" ή "στηθοφυλαχτάρια" ή "βυζοχαϊμαλιά". Τα φυλακτικά αντικείμενα ήταν μικρό δείγμα από αντίδωρο, λουλούδια επιταφίου, κομμάτι αγίας επιστολής, τίμιο ξύλο, αστροπελέκι (αστραπόπτερα-κεραύνιο) ή νεολιθικό βέλος, μπαρούτι, μαβιά πέτρα ή κοχυλάκι της θάλασσας ή κομματάκι από δίχτυ ψαρά. Αν η νέα ήταν αρχοντοπούλα, η μάνα της της έβαζε και "κουκί μαργαριτάρι". Στη συνέχεια η Γιάτρισσα έριχνε ένα κόκκινο μήλο ανάμεσα στους μαστούς ώστε αυτό να πέσει και να κρατηθεί στην κοιλιά της νέας. Αυτό εθεωρείτο σύμβολο γονιμικό ώστε η νέα γρήγορα να παντρευτεί και να τεκνογονήσει! Ο Αριστοφάνης στη Λυσιστράτη ομιλεί μεταφορικά για τα "μήλα" σαν τους μαστούς των κοριτσιών. Το ίδιο και ο Θεόκριτος στα Ειδύλλια. Έτσι εξηγείται η "Μηλούχος ζώνη" που στήριζε τους μαστούς στις Ελληνίδες νεανίδες, της αρχαίας εποχής, καθώς και ο γονιμικός ρόλος των "μήλων" (νεανικών μαστών). Επιβίωση της ταύτισης των μήλων με τους μαστούς έχουμε έως σήμερα, όταν για πρώτη φορά η νέα κοπέλα βοηθάει τη μάνα της στο φούρνισμα των ψωμιών. Για να μην "καούν" τα βυζιά της σταύρωνε και έφτυνε τρεις φορές τον κόρφο της λέγοντας:
"Σαν τα μήλα, σαν τα ρόδα σαν της Παναγίας τα μάγουλα"
Γιατί ο λαός πίστευε ότι όποια είχε ωραία ροζ μάγουλα είχε και ωραία στήθη, επειδή στη γλώσσα της Μαμογιάτρισσας μήλα λέγονταν όχι μόνο τα βυζιά, αλλά και τα μάγουλα της νέας κατά τους κανόνες της ομοιοπαθητικής μαγείας. Στο φούρνισμα η νέα το έλεγε επιπλέον και για να φουσκώσει το ψωμί=(γονιμικό). Η Βυζογιάτρισσα τέλος, όταν έφτιαχνε το νεανικό μηλοσκούφι-μπουστάκι σε μια αστή αρχοντοπούλα την εξόρκιζε ότι από τη στιγμή που θα φορούσε το στηθόδεσμο δεν επιτρεπόταν πλέον να τον εγκαταλείψει ούτε όταν ερχόταν κουρασμένη από το σχολείο ή το παρθεναγωγείο. Δεν ήταν πρέπον να τον βγάζει και να τον πετάει, γιατί έτσι θα έπεφταν τα στήθη της. Μόνο όταν κοιμόταν έπρεπε να τον βγάζει.

Εικόνα 25. Η ηλικία για το "Βυζανάγιωμα" δηλαδή η μύηση στην υγιεινή των νεανικών μαστών από τη Στηθογιάτρισσα (εκ του Stratz)

Εικόνα 26. α) Βυζωμένη κόρη ηλικίας 16 ετών β) "Τσουπούλα" 10 ετών, "Βυζίτσα" 12 ετών, "Βυζωμένη" 14 ετών γ)Βυζωμένη κόρη 14 ετών (εκ του Stratz)

16. "Τα δροσολογήματα της Περδικοβύζας". Ήτοι οι πράξεις και ενέργειες της Βυζογιάτρισσας με σκοπό την υγιεινή φροντίδα, την περιποίηση και την καθαριότητα των νεανικών μαστών
α) Με το Ασπράδι του αυγού
Κατά τη μύηση για τη φροντίδα των μαστών της έφηβης, η Βυζογιάτρισσα ως πρώτο μέλημά της, έσπαγε ένα φρέσκο αυγό και το ασπράδι το διέλυε σε λίγο δροσερό νερό, και μ' ένα βαμβάκι άλειφε, συμβολικά, τα βυζιά της νέας για να'ναι πάντα άσπρα σαν το ασπράδι του αυγού και δροσερά σαν το νερό. (Εικ. 26)
β) Με Αλεξιβάσκανα λουλούδια
Συνιστούσε στις νέες που μόλις είχαν "βυζώσει" για την "γεροσύνη" των μαστών τους να τους πλένουν με "αλεξιβάσκανα" λουλούδια. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω δημοτικό στιχάκι:
"Και δύο μικρές κι αβύζωτες χλωρά βοτάνια κόβουν χλωρά κι αδροσοβόλητα τα στήθια να γητεύσουν για να βυζώσουν ένωρα και να γοργομεστώσουν" (Εικ. 24)
γ) Με το "Αφώτηγο" δροσολόγισμα των βυζιών
Οι Γιάτρισσες συνήθως συνιστούσαν στις νέες κοπέλες να πλένουν τα στήθη τους πρωί-πρωί "αφώτηγα", πριν ροδίσει η ανατολή με διάφορα εγχύματα βοτάνων όπως δυόσμο, μόσχο, βασιλικό, μακεδονίσι, γαρύφαλλο, δενδρολίβανο, αγριοδυόσμο, φροξυλάνθια κ.λπ. για να είναι τα βυζιά της "δροσινά" και να "δροσοκρατούν" όλο το χρόνο. (Εικ. 25)
δ) Με "Σαραντοβοτάνι"
Την ημέρα των Άγιων Τεσσαράκοντα μαρτύρων (9 Μαρτίου) οι νέες έπλεναν τα βυζιά τους εθιμικά με νερό από 40 λογιών βότανα και λουλούδια για να τα προστατεύουν οι Άγιοι Σαράντα στο κάθε κακό.
ε) Με "Μαΐσια δροσιά"
Την πρωτομαγιά (1η Μαΐου) συνήθιζαν οι νέες κοπέλες και έλουζαν τα στήθη τους με "Μαΐσιαν δροσιά", κορφολογούσαν πρωί-πρωί στην εξοχή τα βλαστάρια ιαματικών βοτάνων που τα λέγαν "ακριδοβύζια" ή "ακρίδες" και μ' αυτά έτριβαν τις ρώγες, τη θηλαία άλω και τους κόρφους της για γεροσύνη.
Μετά τα έριχναν μετά σε δροσερό νερό και το έπιναν. Επίσης πριν γυρίσουν στο σπίτι έτρωγαν μερικές "ακρίδες" τρυφερά βλαστάρια για να τιμήσουν τον Αη-Γιάννη τον Πρόδρομο να έχει υγιή τα βυζιά τους γιατί κι αυτός έτρωγε "ακρίδες" (βλαστάρια). Τα βλαστάρια είναι πλούσια σε βιταμίνες.
στ) Με το "Γαργάρωμα" των βυζιών στις "Νερομάνες"
Για να είναι πάντα υγιείς και δροσεροί οι μαστοί της νέας γυναίκας και να μοσχοβολάνε σαν το φουντωτό βασιλικό που δροσολογιέται (ποτίζεται) συχνά, έπρεπε η νέα να πίνει άφθονα γάργαρα (τρεχούμενα πηγαία νερά) από νερομάνες. Την ενυδάτωση την προσωποποιούσαν με το δροσερό βασιλικό ή με τις κληματίδες ή το δροσερό βάτο, προσομοιάζοντας τα στήθη της νέας με την πλούσια βλάστησή τους (Εικ. 26). Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω τετράστιχο το οποίο συνήθιζαν να τραγουδούν κατά την υγιεινή φροντίδα των μαστών τους:
"Ψηλέ σγουρέ βασιλικέ ποια βρύση σε ποτίζει και στέκεις πάντα δροσερός κι ανθείς και λουλουδίζεις;"
ζ) Με το πλύσιμο των μαστών "καθημερινή και σχόλη" με μόσχο και τριανταφυλλόνερο και με το μέλωμα της ρώγας
Το καθημερινό πλύσιμο των νεανικών μαστών με τριανταφυλλόνερο εθεωρείτο από τα "ουκ άνευ" για να διατηρούνται σφριγηλά τα βυζιά όπως επίσης η συνήθεια να επαλείφουν τις θηλές με γλυκό του κουταλιού από τριαντάφυλλο καθώς επίσης και τη βρώση γλυκού όπως επιγραμματικά υπονοεί το παρακάτω τετράστιχο:
"Τριανταφυλλιάς τριαντάφυλλο και φουντουκιάς φουντούκι μυρίζουν τα βυζάκια σου σαν το μόσχο στο σεντούκι"
η) Με το Ασπρογαλάτισμα της "Συναλληψούς"
Είχε καθιερωθεί εθιμικά να γίνεται ιδιαίτερα υγιεινή φροντίδα των νεανικών μαστών, την ημέρα της Αναλήψεως, με το δρώμενο της "Συναληψούς". Αν η νέα ήταν νησιωτοπούλα και ζούσε κοντά σε θάλασσα έπρεπε πρωί-πρωί να πλύνει τα στήθη της με θαλασσινό νερό, δροσίζοντας τα από τα 40 κύματα που έσκαψαν στην ακτή. Αν πάλι ήταν ποιμενίδα ή αγρότισσα και ζούσε σε ηπειρώτικο χώρο, τα έπλενε με γάλα ή γιαούρτι για να διατηρούσε τα στήθη της, άσπρα σαν το γάλα. Την ώρα που τελετουργικά φρόντιζε τους νεανικούς μαστούς της, έπρεπε να απαγγέλει το παρακάτω στιχάκι για να πιάσει η ευχή:
"Συναλείβγεται ο Χριστός, συναλείβγουμαι κι εγώ"
Έτσι πίστευαν ότι θα αναληφθούν τυχόν κακά από τα βυζιά τους (Μαστωδυνία) κ.λπ. τα οποία δεν θα πονούσαν όταν θα είχαν τα "ρούχα" τους (έμμηνο ρύση) δηλ. ούτε προ, ούτε κατά τη διάρκεια των εμμήνων (ψυχολογική θεραπεία του προεμμηνορυσιακού συνδρόμου των νεανίδων).
θ) Με το Ξόρκισμα του κόρφου στη Νέα Σελήνη
Για να ενθυμούνται οι νέες την καθημερινή φροντίδα της καθαριότητας και της υγιεινής των μαστών τους, η Μαμογιάτρισσα, εθιμικά, τις υποχρέωνε, όταν έβγαινε το Νέο Φεγγάρι να φτύνουν τρεις φορές στους κόρφους τους και να λένε το τραγουδάκι:
"Φτου, φτου στον κόρφο μου! φεγγαράκι μου λαμπρό κάθε μήνα γυρισμένο κάθε αυγή χαριτωμένο κι ο κόρφος μ' ασημένιος" ή το άλλο, από την ορεινή Αχαΐα (Καλάβρυτα)
"Φτου, φτου και φτου τι μου 'φερες Φεγγάρι ηφέρα σου στα βυζιά σου γεια και χάρη και κουκί μαργαριτάρι"
ι) Με το ψεγάδι της "Βρωμοβυζούς" ή "Βρωμοκορφούς"
Όταν κάποια νέα δεν φρόντιζε καθημερινά την καθαριότητα των μαστών της και των μασχαλών της και μύριζε από μακριά στα "μπιρνάκι" (τραγί). Τότε γινόταν περίγελος στη γειτονιά. Τα παιδιά μιμούμενα, τα ειρωνικά σχόλια των μεγάλων, για την βρομιάρα νέα, με το έμφυτο σκωπτικό τους αισθητήριο και πνεύμα, έβρισκαν αφορμή να πλάσουν σαν παιχνίδι διάφορα παιδικά ασμάτια με τα οποία στιγμάτιζαν στο παιχνίδι τους την απρόκοπη νέα αφού κανείς δεν θα την έπαιρνε για νύφη. Το παρακάτω τετράστιχο είναι επιγραμματικό:
"Που να βάλουμε τη νύφη που βρωμάνε τα βυζιά της; από κάτω στο κελάρι τρων' οι ψύλλοι τα βυζιά της τα ποντίκια την κοιλιά της κι μαυρόψειρες την γκλάβα της"
ια) Με τις "Τρανές Ορμήνιες" στη "Γαργαλοβύζα"
Από τις πλέον σημαντικές ορμήνιες που μια Βυζογιάτρισσα, σπάνια έδινε και μόνο παρουσία της μητέρας της νέας, ήταν οι λεγόμενες "Τρανές" γιατί εθεωρούτνο σοβαρές. Αποσκοπούσαν ώστε η νέα να μη δίνει αφορμές για γενετήσια παρενόχληση. Οι συμβουλές δίνονταν μόνο όταν, κατά ομολογία της μάνας της νέας, η κόρη της έρεπε να γίνει "Γαργαλοβύζα" ή "Γαργαλίδα" δηλ. προκλητικά ερωτιάρα, "τσαλαφή" ή "ναζιάρα" προς τους άνδρες. Με τις συμβουλές της η Βυζογιάτρισσα επιστούσε την προσοχή στο νέο κορίτσι, να ασχολείται μόνο με το φτιάξιμο των προικών του, το κέντημα, τον αργαλειό, τις δουλειές του σπιτιού (ζύμωμα κ.λπ.) ώστε να μην πέφτει εύκολα σε πειρασμούς. Έλεγε δε τις παραινέσεις της είτε υπό μορφή παροιμιών ή παροιμιωδών φράσεων, ή ως γλαφυρές ευτράπελες διδακτικές ιστοριούλες οι οποίες σκοπό είχαν ώστε η νέα να προφυλάξει τα παρθενικά της στήθη, γιατί ο "Τρικέρης" (διάβολος) συχνά "έβαζε χέρι στο βυζί", παρουσιαζόμενος, ο πονηρός, ως γλυκοαίματος ερωτύλος άνδρας. Γι' αυτό της έλεγε σχετικές παροιμίες ως η παρακάτω:
"Σαν μπει το χέρι στο βυζί δέξου μουνί μαντάτα"
Δηλαδή η νέα που θα αφήσει να μπει ανδρικό χέρι στο στήθος της γρήγορα θα παραδώσει και την τιμή της. Αν μάλιστα της βγει το όνομα ότι είναι "βυζοπιασμένη" δηλ. ότι τις έχουν "πιάσει", θωπεύσει τους μαστούς, ανδρικά χέρια, εθεωρείτο ύβρις και καταφρόνηση γι' αυτή και για την οικογένειά της. Μέσα στις σχετικές ορμήνιες υπήρχαν και πολλές χαρακτηριστικές "απαγορεύσεις" από τις Βυζογιάτρισσες. Έτσι η μητέρα μιας βυζωμένης κόρης δεν έπρεπε ποτέ να στέλνει την κόρη της στο μύλο για άλεσμα, ούτε στο μπακάλη ή στον αχτάρη (μικροπραγματευτή εμποράκο) ούτε στον κουρέα κ.λπ. γιατί τα πρόσωπα αυτά είχαν "κακόφημο" όνομα ότι παρενοχλούσαν σεξουαλικώς τις νέες. Αναφέρουμε ένα παράδειγμα από την Ήπειρο για τους μυλωνάδες:
"Καλέ μου Μυλωνά μη με τυρρανείς τα βυζάκια μου δικά σου να μ' αλέσεις τ' άλεσμα…"
Κρίνουμε σκόπιμο να αναφέρουμε ότι μία Στηθογιάτρισσα στην Ολυμπία της Ηλείας (Γαστούνη) συνήθιζε με ευτράπελο διάθεση να δίνει μια "τρανή ορμήνια" στις νέες διηγόντας τους πως εβγήκε η παροιμία: "Ψάξε με Γιάννη μ' ψάξε με": Η ορμήνια είχε σκοπό να διδάξει ότι η κάθε νέα δεν έπρεπε να επιτρέπει ή να παροτρύνει κανένα άνδρα να της "ψαχνίζει" τα βυζιά (=ψηλαφάει, ψάνει) όπως το έκανε η Μάρω:
"Σε ένα χωράφι εθέριζαν, και η Μάρω, μια νέα κοπέλα, έλεγε: "ψάξε με Γιάννη μ' ψάξε με". Όταν όμως της έκαμε χειρονομία στον κόρφο της ο Γιάννης, αυτή φώναξε τη μάνα της, η οποία εθέριζε παραπέρα: "Μάνα μ' αγγιάζει τον κόρφο ο Γιάννης". Κι εκείνη απαντά: "Βρε μη πειράζεις το κορίτσι". Η Μάρω πάλι γύριζε στο Γιάννη και του έλεγε κρυφά: "Ψάξε με Γιάννη μ' ψάξε με!" Αυτό γινόταν κατ' επανάληψη. Έτσι βγήκε η παροιμία.
Τέλος, όταν η νέα γυναίκα ήταν έτοιμη για γάμο συνήθιζαν και καλούσαν τη Μαμούδα να την ορμηνεύσει για τον υπεύθυνο συζυγικό βίο εξηγώντας για τη σημασία της Μητρότητας και την Καλλιπαιδία. Η εμπειρική Μαμογιάτρισσα συνήθως έλεγε τις παραινέσεις με δίστιχα όπως: "Σαν μήλο που'ναι στη μηλιά το παραγινωμένο έτσι είναι και τα' ανύπαντρο σαν έρχεται ο καιρός του"!

17. Εθιμικές πράξεις και ενέργειες προς στερέωση της υγείας των μαστών και αποτροπή κακού αυτών

1. Το Λούσιμο των νεανικών μαστών με τη "Μαΐσια δροσιά"
Κάθε Πρωτομαγιά για γεροσύνη (υγεία) έπλεναν τα στήθη τους με τριανταφυλλόνερο και μετά έβαζαν στο μεσοκόρφι τους ένα τριαντάφυλλο και έλεγαν την ευχή: "Το χρώμα του να πάρουν τα βυζιά μου". Έτσι πίστευαν ότι τα λούζανε με τη δροσιά του Μάη και τραγουδούσαν τραγούδια όπως το παρακάτω που υποδήλωναν πως καθιερώθηκε το σχετικό έθιμο: "Ο Δηόσμος κι ο Βασιλικός και το Μακεδονίσι αυτά τα τρία μαλώνανε πιο να πρωτομυρίσει πετιέται το τριαντάφυλλο το μοσχομυρισμένο
- Σωπάτε σεις βρωμόχορτα και παλιοτσιτσιμπίδια εγώ 'μαι το τριαντάφυλλο το μοσχομυρισμένο το Μάη μήνα φαίνομαι σε κοριτσιώνε κόρφους για την υγεία, για τη χαρά και την ομορφοσύνη"

2. Η τραγική διάρηξη των γαλακτοφόρων μαστών, η Γαλακτοφορία της Γης και η θεραπεία της Αγαλακτίας
Η παράδοση αναφέρει για το θάνατο ατυχούς κόρης που απατηθείσα εγκαταλείφθηκε από τον εραστή της με τελειόμηνη εγκυμοσύνη που οδηγήθηκε στην αυτοκτονία. Καθώς η κόρη έπεσε στο γκρεμό έσκασαν τα στήθη της και έτρεξε από τα διαρρυγμένα βυζιά άφθονο γάλα. Από το πολύ αυτό γάλα ποτίσθηκε η Γη κι εφύτρωσε το "γαλοχόρτι", ένα γαλακταγωγό βότανο. Όποια δεν είχε πολύ γάλα, την πήγαινε η Βυζογιάτρισσα σε παρόμοια μέρη, της έδινε και έτρωγε γαλοχόρτι για να κατεβάσει γάλα. 3. Τα "Σιδεροκάψαλα" και τα "Σιδεροβύζια" ήτοι οι υποκαπνισμοί των μαστών για υγεία
Την παραμονή της εορτής του Αη Γιαννιού του Λιοτροπιού (24 Ιουνίου - Ηλιοτροπίου) όσες μανάδες ήσαν "βυζούμενες" (εθήλαζαν) άναβαν φωτιές και έκαιγαν κλαδιά μυρτιάς, βαγιάς και κρανιάς και κάπνιζαν τα βυζιά τους για να μη προσβληθούν όλο το χρόνο από κακά δαιμόνια και για να είναι γερά και τσουπωτά με άφθονο γλυκό γάλα. Πίστευαν ότι τα δαιμόνια φοβούνταν αυτόν τον καπνό που έβγαινε από αυτά τα τρία κλαδιά. Έτσι το βράδυ της παραμονής του Αη Γιάννη κρατώντας τα βρέφη τους στην αγκαλιά τους πηδάγανε τρεις φορές τις φωτιές και με ιαχές και αλαλαγμούς χαράς, φώναζαν κι έλεγαν:
"Σιδεροβύζια τα βυζιά μας και σιδεροκέφαλα τα παιδιά μας"

4. Το "Αμάτιαστο νερό" ή "Νεραϊδόνερο", ήτοι ένας εθιμικός τρόπος για υγιεινή, φροντίδα των νεανικών μαστών
Πολλές νέες κοπέλες ορισμένες γιορτές του χρόνου, μόλις χάραζε, πήγαιναν σε πηγές ή βρύσες κι έπλεναν τα στήθη τους με "αμάτιαστο νερό" δηλ. νερό που να μη το έχει δει το μάτι, δηλ. από δροσερές πηγές για υγεία, σφρίγος και ομορφιά, όπως έκαναν οι Νεράιδες. Φεύγοντας από τις πηγές για το σπίτι τους οι παρθένες για την υγεία των μαστών τους έβαζαν ένα τεμάχιο ρίζας μανδραγόρα ή ένα κρινάκι ή γιασεμί ή ένα σακουλάκι με φύλλα λουλουδιών από 12 φυτά για γεροσύνη. Σήμερα οι αστές για να μη ματιασθούν τα στήθη τους βάζουν μια καρφίτσα με λουλούδι (επιβίωση του εθίμου)

5. Το κάπνισμα των μαστών με αλεξιβάσκανα λουλούδια για "γεροσύνη" της θηλάζουσας και του βρέφους
Κατά τις γιορτές α) της Σταυροπροσκυνήσεως, β) του Ευαγγελισμού, γ) της Αγίας Μαρίνας, δ) της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και ε) των Εισοδίων της Θεοτόκου, υπήρχε το έθιμο οι θηλάζουσες να καπνίζουν τα βυζιά τους με μαγικά και αλεξιβάσκανα λουλούδια για τη στερέωση της υγείας των. Έκοβαν μικρά τεμάχια κληματαριάς, λιχνάκια από άσφακα, βιολέτες, γιαννάκια (λουλούδια του αβασκαμού) τα στουμπούσαν σε γουδί μαζί με λιβάνι και κάπνιζαν τα στήθη τους για υγεία με τραγούδια όπως το παρακάτω:
"Της Παναγίας τα κλήματα και του Χριστού τα ξύλα κι Αγιά Μαρίνας λούλουδα καπνίζω τα βυζιά μου"

6. Το κρέμασμα μάτσου "γαλατσίδας" στην πόρτα της θηλάζουσας ήτοι αποτροπή επισκεπτών από φόβο μήπως ματιασθεί το γάλα της
Μια δέσμη γαλατσίδας έξω από την κύρια είσοδο του σπιτιού μιας θηλάζουσας είχε συμβολικό αποτρεπτικό χαρακτήρα για ανεπιθύμητους επισκέπτες για το φόβο της βασκανίας και της αγαλακτίας. "Με το κακό μάτι η βυζούμενη χάνει το γάλα της".

7. Των Αγίων Σαράντα λούζουν οι νέες τους μαστούς τους με "Σαραντοβοτάνι" για υγεία
Οι νέες στις 9 Μαρτίου μαζεύουν 40 λογιών βότανα, τα βράζουν και με το αφέψημα λούζουν τους νεανικούς μαστούς τους για να'ναι πάντα σφριγηλοί και δροσεροί.

8. Της Αγίας Μαύρας (3 Μαΐου) "η γιορτή έχει Σταυρό για τα βυζιά"
Πίστευαν ότι έπρεπε οι γυναίκες όλων των ηλικιών να τηρούν αργία της Αγίας Μαύρας για να μη βγάλουν τα βυζιά τους τις μαύρες ή τα "μαυροχελιδόνια" θεωρούσαν ως καρκίνο, ήτοι την αρρώστια την Ινοκυστική Μαστοπάθεια την οποία τηρούσαν απόλυτη αργία. Ούτε ζύμωναν, ούτε έραβαν, ούτε έβαφαν.

9. Η αποφυγή της γαλουχίας την ημέρα της εορτής του Αη Γιάννη
Υπάρχει το έθιμο οι μητέρες να μη θηλάζουν το βρέφος τους την ημέρα του Αη Γιάννη γιατί λένε ότι και ο Αη Γιάννης δεν έφαγε γάλα από τη μάνα του εκείνη την ημέρα. Ήταν θεϊκό σημάδι που τράβηξε το στόμα του από το βυζί της μάνας του. Γι' αυτό ήταν αμαρτία να φάει γάλα από τη μάνα του το παιδί εκείνη την ημέρα.

10. Η Λεχώνα να θηλάζει κι από τις δύο ρώγες το μωρό της τις πρώτες 40 ημέρες για να μην αθετούν οι ρώγες
Η Λεχώνα δεν κάνει να κοιτάει τα βυζιά της τις πρώτες 40 ημέρες γιατί φεύγει το γάλα της. Ούτε να θηλάζει μόνο από τη μία ρώγα του μαστού γιατί η άλλη ρώγα "αθετεί" (δηλ. κλείνει η οπή και γίνεται ατροφική). Ούτε να κοιτάει ή να μελετάει κακό για το στήθος της γιατί έρχεται τότε το κακό.

11. Τα ζώα που βλάπτουν τους μαστούς της θηλάζουσας
Τα φίδια και η σαρανταποδαρούσα ή "πολυποδιά" θεωρούνταν τα πλέον βλαβερά από τα συράμενα της Γης για τους μαστούς. Το ελάφι κυνηγάει τα φίδια και είναι υπό την προστασία της Παναγίας. Κατά τη δογματολογία του λαού, αν ένας κυνηγός σκότωνε ελάφι, έπαιρνε την κατάρα της Παναγίας ενώ αν ένας σκότωνε σαρανταποδαρούσα έπαιρνε την ευχή της Παναγίας, γιατί λένε ότι η σαρανταποδαρούσα τσίμπησε την Παναγία στα στήθια. Γνωρίζουμε σήμερα ότι το τσίμπημα της σαρανταποδαρούσας δημιουργεί διάχυτο φλεγμονή στο μαστό λόγω των αναεροβίων μικροβίων. Παλαιότερα ήταν θανατηφόρος.

12. Το Σταύρωμα των μαστών στο θάνατο της θηλάζουσας και το στηθοκόπημα, το στηθοδάρσιμο και το τραβοστήθισμα των άλλων μητέρων
Την ώρα που μια Λεχώνα ψυχομαχούσε, οι άλλες γυναίκες δεν έκλαιγαν. Μόνο χτυπούσαν τα στήθη τους και μοιρολογούσαν τη θηλάζουσα μάνα γιατί πίστευαν ότι οι καλές μανάδες όταν πέθαινε το παιδί τους "Στηθοδέρνονται", "Τραβοστηθίζονται" και "Στηθοκοπούνται". Όταν η μάνα ξεψυχούσε έβαζαν στο στήθος της δύο κεράκια σταυρωτά στους μαστούς και τη γύριζαν προς την Ανατολή.
Συνεχίζεται είς τό επόμενο

ΗΟΜΕPAGE