ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ
ΠΡΟΓΕΝΝΗΤΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ
ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΤΩΝ ΑΠΟΓΟΝΩΝ
Π. Παναγόπουλος,
Α. Οικονόμου, Α. Λυκούδη,
Ι. Κούτρας, Γ. Πετράκος
Περίληψη
Περιστασιακά τα ζευγάρια τα οποία υποβάλλονται σε τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής
ζητούν από τους θεράποντες ιατρούς την εφαρμογή τεχνικών επιλογής του φύλου
των απογόνων. Μεταξύ των διαθέσιμων μεθόδων πλέον για την προγεννητική επιλογή
του φύλου είναι ο διαχωρισμός των Χ- και Υ- σπερμαατοζωαρίων και η επιλογή του
επιθυμητού φύλου και η Προεμφυτευτική Γεννητική Διάγνωση (ΠΓΔ) που ακολουθείται
από την επιλογή του φύλου των εμβρύων για εμβρυομεταφορά. Η ΠΓΔ χρησιμοποιείται
σε συνδυασμό με τις τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής για την διάγνωση διαφόρων
γεννητικών διαταραχών, αλλά μπορεί να προσφέρει πληροφορίες και για το φύλο
του εμβρύου. Ο διαχωρισμός των Χ- και Υ- χρωμοσωμάτων πριν από την τεχνητή γονιμοποίηση
και η επιλογή του επιθυμητού φύλου, θα πρέπει να χαρακτηρίζεται ως πειραματική
και να εφρμόζεται ανάλογα, καθώς μια μέθοδος διαχωρισμού του σπέρματος δεν έχει
ταυτοποιηθεί ως απόλυτα ασφαλής και αξιόπιστη. Συζητούνται τα ηθικά και θεσμικά
ζητήματα που προκύπτουν από την εφαρμογή των μεθόδων επιλογής του φύλου των
απογόνων.
Λέξεις κλειδιά:
Επιλογή φύλου, διαχωρισμός σπερματοζωαρίων, προεμφυτευτική γεννητική διάγνωση
Εισαγωγή
Το ενδιαφέρον για την επιλογή του φύλου των απογόνων έχει μακρά ιστορία, η οποία
χρονολογείται από τους πρώτους αρχαίους πολιτισμούς και αποτελεί αντικείμενο
επιστημονικής έρευνας για πολλά έτη. Ποικιλία μεθόδων χρησιμοποιήθηκε για την
επίτευξη του σκοπού αυτού (από ειδικές τεχνικές συνουσίας ή προσδιορισμένο χρόνο
συνουσίας, έως και την εφαρμογή της δολοφονίας νεογνών συγκεκριμένου φύλου).
Παρ' όλα αυτά καμία τεχνική δεν αποδείχτηκε χρήσιμη για αυτό το σκοπό, έως της
ανακάλυψης των νεότερων τεχνικών της μοριακής βιολογίας σε συνδυασμό με τις
νεότερες τεχνικές που υιοθετήθηκαν από τους ενασχολούμενους με την υποβοηθούμενη
αναπαραγωγή.
Ποικιλία, εκτός των μεθόδων που χρησιμοποιήθηκαν, παρουσιάζουν και τα κίνητρα
για την εφαρμογή τέτοιων μεθόδων. Μεταξύ των σημαντικότερων λόγων από την άποψη
της διαχρονικότητας, είναι η επιθυμία για γέννηση και ανατροφή τέκνων με το
κοινωνικά - πολιτισμικά επιθυμητό φύλο, η δυνατότητα του απογόνου να συνεισφέρει
στην υλική ευμάρεια της οικογένειας στο μέλλον και η ανάγκη επιτυχίας ισορροπίας
μεταξύ του φύλου των απογόνων εντός μιας δεδομένης οικογένειας. Ανεξάρτητα από
τις χρησιμοποιούμενες μεθόδους ή τα κίνητρα, η επιλογή του φύλου των απογόνων
συνάντησε σημαντικές ηθικές αντιρρήσεις καθ' όλη την ιστορική συνέχεια. Θρησκευτικές
παραδόσεις αλλά κα κοινωνικές αξίες κάθε εποχής, συνέβαλαν στη δημιουργία ποικίλων
κοινωνικών αντιδράσεων στις μεθόδους επιλογής φύλου των απογόνων. Οι σύγχρονες
κοινωνικές αντιρρήσεις εστιάζονται κυρίως στο θέμα της δημιουργίας διακρίσεων
έναντι του ενός εκ των δύο φύλων. Μεταξύ των διαθέσιμων μεθόδων πλέον για την
προγεννητική επιλογή του φύλου είναι ο διαχωρισμός των Χ- και Υ- χρωμοσωμάτων
πριν από την τεχνητή γονιμοποίηση και η επιλογή του επιθυμητού φύλου, η Προεμφυτευτική
Γεννητική Διάγνωση (ΠΓΔ) που ακολουθείται από την επιλογή του φύλου των εμβρύων
για εμβρυομεταφορά και η προγεννητική διάγνωση που ακολουθείται από διακοπή
αναλόγως του φύλου του εμβρύου. Οι δύο πρώτες μέθοδοι είναι οι πλέον σύγχρονες
εξελίξεις, στον τομέα της προγεννητικής επιλογής του φύλου.
Η ΠΓΔ χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με τις τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής
για την διάγνωση διαφόρων γεννητικών διαταραχών, αλλά μπορεί να προσφέρει πληροφορίες
και για το φύλο του εμβρύου είτε σαν πρόσθετη πληροφορία των γεννητικών εξετάσεων
είτε σαν πρωτογενής πληροφορία με αποκλειστικό σκοπό την επιλογή φύλου των απογόνων.
Ο διαχωρισμός των Χ- και Ψ- χρωμοσωμάτων, είναι μια λίαν "γοητευτική"
μέθοδος καθώς η όποια παρέμβαση συμβαίνει πριν από την σύλληψη, δεν έχει επεμβατικό
χαρακτήρα και περιορίζει την επιλογή της τεχνητής διακοπής. Ακόμα όμως και με
την εφαρμογή των τεχνικών της κυτταρομετρίας ροής, η αποτυχία της μεθόδου ως
προς την επιλογή του επιθυμητού φύλου κυμαίνεται μεταξύ 8 και 18%[1].
Προεμφυτευτική Γεννητική
Διάγνωση και επιλογή του φύλου των εμβρύων
Δεσπόζουσα θέση σχετικά με τη χρήση της ΠΓΔ ως μεθόδου επιλογής του φύλου των
απογόνων για μη ιατρικούς λόγους, κατέχουν θέματα όπως η εγκαθίδρυση διακρίσεων
με βάση το φύλο του απογόνου και η ορθότητα της επέκτασης της μεθόδου στον έλεγχο
μη σημαντικών χαρακτηριστικών των απογόνων.
Τα επιχειρήματα που αναπτύσσονται υπέρ της χρήσης της ΠΓΔ ως μεθόδου επιλογής
του φύλου των απογόνων, αφορούν την "λογική" επέκταση του αναπαραγωγικού
δικαιώματος των ατόμων που πρόκειται να εμπλακούν στην ανατροφή και τα ιατρικά
οφέλη που προκύπτουν από την πρόληψη της μετάδοσης φυλοσύνδετων νοσημάτων όπως
οι Αιμοφιλίες Α και Β, το σύνδρομο Lesch-Nyhan, το σύνδρομο Hunter και oι μυϊκές
δυστροφίες Duchenne-Becker. Επίσης αναφέρονται τα ατομικά και κοινωνικά οφέλη
που προκύπτουν όπως η ισορροπία ή η ισοκατανομή μεταξύ των φύλων μιας δεδομένης
οικογενειακής μονάδας, η ανάγκη γονικής "συντροφικότητας" με απόγονο
του ιδίου φύλου με το γονέα και η επίτευξη συγκεκριμένης σειράς μεταξύ των απογόνων
από την άποψη του φύλου. Μερικοί εγείρουν ακόμα και το αμφιβόλου ηθικής βάσης
επιχείρημα ότι η προεμφυτευτική επιλογή του φύλου είναι λιγότερο επιλήψιμη (ιατρικά
και ηθικά) από την τεχνητή διακοπή μετά την προγεννητική διάγνωση του φύλου.
Τα επιχειρήματα που αναπτύσσονται εναντίον της χρήσης της ΠΓΔ ως μεθόδου επιλογής
του φύλου των απογόνων, αφορούν είτε τη γενική έννοια της κοινωνικής αποδοκιμασίας
τέτοιων μεθόδων, είτε των αρνητικών επιπτώσεων που πιθανόν να προκύπτουν από
την εφαρμογή τέτοιων μεθόδων (δημιουργία διακρίσεων με βάση το φύλο, έλεγχος
δευτερευόντων και μη βαρύνουσας σημασίας χαρακτηριστικών των απογόνων, περιττά
ιατρικά έξοδα για τους γονείς, άνιση χρησιμοποίηση των περιορισμένων ιατρικών
κονδυλίων εις βάρος ουσιωδέστερων και πιεστικότερων αναγκών). Επιπλέον σαν παρεπόμενα
όλων των προαναφερθέντων αναφέρονται η ψυχολογική επιβάρυνση του απογόνου (πιθανόν
λόγω υψηλών προσδοκιών από τους γονείς), αύξηση των συγκρούσεων μεταξύ των γονέων
σχετικά με το επιθυμητό φύλο του απογόνου, έως και της πιθανής αλλαγής της αριθμητικής
ισορροπίας μεταξύ των δύο φύλων στο μέλλον.
Το δικαίωμα της ελεύθερης επιλογής ως προς την αναπαραγωγή, δεν θεωρήθηκε ποτέ
ως απόλυτο ατομικό δικαίωμα με την έννοια της υποστήριξης και της θετικής αποδοχής
οποιασδήποτε απόφασης του ατόμου όσον αφορά την αναπαραγωγή. Παρ' όλα αυτά η
επιβολή οποιονδήποτε περιορισμών του αναπαραγωγικού δικαιώματος απαιτεί τεκμηριωμένη
αιτιολόγηση.
Η ΠΓΔ εφαρμόζεται σε διαφορετικές καταστάσεις κάθε μία από τις οποίες εγείρει
διαφορετικά ιατρικά και ηθικά διλήμματα. Προς το παρόν δεν υπάρχουν ιδιαίτερα
επιχειρήματα ως προς την ηθική αξιοπιστία της ΠΓΔ και της επιλογής φύλου, όταν
εφαρμόζεται για την αποφυγή μετάδοσης φυλοσύνδετων νοσημάτων. Σ' αυτή την περίπτωση
η επιλογή του φύλου δεν γίνεται με βάση κάποια θεωρητική υπεροχή του ενός ή
του άλλου φύλου, και όταν η γεννητική διαταραχή είναι σοβαρή δεν μπορεί να θεωρηθεί
ως χειραγώγηση της ανθρώπινης αναπαραγωγής, αλλά ως μέθοδος πρόληψης μιας νόσου[2].
Είναι όμως λιγότερο εύκολο να περιορίσουμε τις ανησυχίες που αφορούν την επιλογή
του φύλου όταν αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση κοινωνικών και ψυχολογικών λόγων των
γονέων που δεν σχετίζονται με την πρόληψη της νόσου. Τα επιθυμητά αποτελέσματα
της επιλογής του φύλου για τους γονείς θεωρούνται μικρής σημασίας όταν αντιπαρατίθενται
στις εντελώς μη απαραίτητες διαδικασίες τις οποίες πρέπει να υποστούν οι γυναίκες
του ζεύγους που θέλει να επιλέξει το φύλο του απογόνου, στην περίπτωση που δεν
συντρέχουν λόγοι υπογονιμότητας για την εφαρμογή της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.
Το θέμα του ελέγχου των χαρακτηριστικών των απογόνων τα οποία θεωρούνται ήσσονος
σημασίας, δεν μπορεί να αγνοηθεί. Η επιχειρηματολογία ότι η προσφορά της επιλογής
του φύλου στους γονείς αποτελεί ένα σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση του "σχεδιασμού"
των απογόνων (και ως προς άλλα χαρακτηριστικά του απογόνου), δεν στερείται λογικής
βάσης, υπό το πρίσμα των εξελίξεων στη μοριακή βιολογία και τη βιοτεχνολογία.
Παρ' όλα αυτά είναι πολύ πρόωρη μια τέτοια συσχέτιση, καθώς θα οδηγήσει σε μια
ριζική αλλαγή του νοήματος της ανθρώπινης αναπαραγωγής.
Επιλογή
του φύλου με τεχνικές διαχωρισμού των σπερματοζωαρίων
Το βασικό επιχείρημα υπέρ της χρήσης των τεχνικών διαχωρισμού των σπερματοζωαρίων
για επιλογή του φύλου, είναι ότι ενώ υπηρετεί τις ισχυρές επιθυμίες των γονέων
σχετικά με το επιθυμητό φύλο του απογόνου δεν οδηγεί σε διακοπές κυήσεων για
την επίτευξη του στόχου τους ή σε δυσθυμία των γονέων με απογόνους του μη επιθυμητού
φύλου. Είναι όμως η ισχυρή επιθυμία των γονέων (που πηγάζει από το σύνολο των
προσωπικών αντιλήψεων και ηθικών αρχών του ζεύγους), ικανή συνθήκη για την αιτιολογημένη
αποδοχή αυτής της επιθυμίας;
Ακόμα και οι υπερασπιστές του "απόλυτου" του ατομικού δικαιώματος
στην αναπαραγωγή, συμφωνούν ότι η εφαρμογή της συγκεκριμένης μεθόδου δεν είναι
αυτοδίκαια σωστή, ούτε ότι θα έπρεπε να προτείνεται θετικά στους γονείς που
εκφράζουν ανάλογες επιθυμίες για το φύλο των απογόνων, σημειώνοντας παράλληλα
ότι ούτε η διαφωνία με την συγκεκριμένη πρακτική είναι αυτοδίκαια αιτιολογημένη
βάση για την απαγόρεύση της.
Οι αιτιάσεις ότι τα συγκριτικά πλεονεκτήματα στην εφαρμογή της μεθόδου (απουσία
επεμβατικότητας) σε σχέση με την ΠΓΔ, πιθανόν να οδηγήσουν σε σοβαρά προβλήματα
στο μέλλον ως προς τη διαταραχή της αναλογίας μεταξύ των δύο φύλων, φαίνεται
να στερούνται σοβαρής βάσης, καθώς όσο λίγα άτομα καταφεύγουν στην εφαρμογή
τέτοιων τεχνικών τέτοιες διαταραχές είναι απίθανο να παρουσιαστούν, ενώ ακόμα
και αν παρουσιαστούν τέτοιες διαταραχές στην αναλογία των φύλων, οι προτιμήσεις
των γονέων για την επιλογή του φύλου πιθανότατα θα άλλαζαν προς την κατεύθυνση
της δημιουργίας νέας ισορροπίας[3].
Βέβαια έως την ταυτοποίηση μιας μεθόδου διαχωρισμού του σπέρματος ως απόλυτα
ασφαλούς και αξιόπιστης (με κατάλληλες τυχαιοποιημένες μελέτες), η τεχνική ως
μεθόδου επιλογής των απογόνων θα πρέπει να χαρακτηρίζεται ως πειραματική και
να εφαρμόζεται ανάλογα. Η Αμερικανική Εταιρεία Αναπαραγωγικής Ιατρικής θεωρεί
ότι η πιο σώφρων προσέγγιση για την εφαρμογή μεθόδων επιλογής φύλου των απογόνων
για μη ιατρικούς λόγους, είναι η εφαρμογή τους προς το παρόν σε οικογένειες
που επιθυμούν φυλετική ποικιλότητα των απογόνων (ύπαρξη απογόνων του αντίθετου
φύλου), εφ' όσον οι γονείς είναι πλήρως πληροφορημένοι για τις πιθανότητες αποτυχίας
της μεθόδου και οι γονείς συμφωνούν απόλυτα ότι σε περίπτωση αποτυχίας της μεθόδου
δεν πρόκειται να προχωρήσουν σε διακοπή[4].
Η Ευρωπαϊκή άποψη ως προς το θέμα είναι ακόμα νεφελώδης καθώς η επιτροπή της
Ευρωπαϊκής Εταιρείας Ανθρώπινης Αναπαραγωγής και Εμβρυολογίας δεν κατάφερε να
φθάσει σε ομόφωνη απόφαση για το θέμα[5]. Σαφής πάντως είναι η θέση της Βρεττανικής
Αρχής για την Ανθρώπινη Αναπαραγωγή και Εμβρυολογία η οποία τάσσεται υπέρ της
επιλογής του φύλου των απογόνων αυστηρά και μόνο στην περίπτωση πιθανότητας
φυλοσύνδετων νοσημάτων[6].
Σχόλιο
Αν και το θέμα της επιλογής του φύλου των απογόνων, δεν φαίνεται να αγγίζει
σε σημαντικό βαθμό την Ελληνική κοινωνία, με την έννοια ενός ευρύτερου κοινωνικού
διαλόγου και προβληματισμού, δεν σημαίνει ότι δεν παρουσιάζονται σποραδικές
περιπτώσεις που το θέμα αυτό εγείρεται από τους υποψήφιους γονείς, και που φυσικά
καλούνται να το αντιμετωπίσουν οι ενασχολούμενοι με την Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή.
Η ανυπαρξία θεσμικού πλαισίου και ελεγκτικών μηχανισμών για αυτό το θέμα, οδηγεί
σε μια κατά συνείδηση αντιμετώπιση του προβλήματος. Η έναρξη ενός διαλόγου γύρω
από αυτό το θέμα, με πρωτοβουλία των επαγγελματιών που ασχολούνται με την υποβοηθούμενη
αναπαραγωγή, θα ήταν ευπρόσδεκτος και θα βοηθούσε στη δημιουργία θεσμικού πλαισίου,
πριν το θέμα ενσκήψει με επείγοντα χαρακτήρα στο μέλλον.
Summary
Sex selection and preimplantation genetic diagnosis
Panagopoulos P., Economou A., Lykoudi A., Koutras I., Petrakos G. Department
of Gynecology and Obstetrics, Tzaneio Hospital of Peiraeus-Hellas.
Occasionally patients who undergo assisted reproduction procedures request that
physicians intervene with techniques that help to determine the gender of their
offspring. Among the available methods for preconception sex selection of the
offspring are the sorting of X- and Y- spermatozoa and Preimplantation Genetic
Diagnosis (PGD). PGD is used for the diagnosis of several genetic diseases,
but can also provide informations about the sex of the offspring. Sorting of
X- and Y- spermatozoa for sex selection, should be characterized as experimental
and should be applied likewise, as long as no such method has been established
as safe and effective. Ethical and practical issues that rise from the use of
techniques for sex selection are been discussed.
Key words: sex selection, sperm sorting, preimplantation genetic diagnosis
Βιβλιογραφία
1. Fugger EF.Clinical experience with flow cytometric separation of human X-and
Y-chromosome bearing sperm.Theriogenology 1999;52:1435-40.
2. Sex selection and preimplantation genetic diagnosis The Ethics Committee
of the American Society of Reproductive Medicine. Fert & Steril Octob1999;
72, 4: 595-598.
3. Glover J. Comments on some ethical issues in sex selection. Contribution
to the International Symposium on Ethics in Medicine and Reproductive Biology.
Paris, France, July 1994.
4. Preconception gender selection for nonmedical reasons Ethics Committee of
the American Society for Reproductive Medicine. Fertil & Steril May 2001;
75, 5: 861-864.
5. Jean Cohen. Gender Selection: Is There a European View? J Assisted Reproduction
and Genetics, Sept 2002; 19, 9: 417-419.
6. Human Fertilization and Embryology Authority. Sex selection: options for
regulation: a report on the HFEA's 2002-2003 review of sex selection including
discussion of legislative and regulatory options. London: Human Fertilization
and Embryology Authority;2003.
