<<< Προηγούμενη ελίδα

ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΘΕΜΑΤΑ

Η YΠΟΓΕΝΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ
ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ

Βασίλειος Μπέλλιος

Η μεγάλη μείωση των γεννήσεων στην Ελλάδα είχε ως συνέπεια τα τελευταία χρόνια οι θάνατοι να ξεπεράσουν τις γεννήσεις. Έτσι, αντί για φυσική αύξηση, είχαμε φυσική μείωση του πληθυσμού της χώρας, από το 1996 και εντεύθεν. Είναι γεγονός, ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μια αλλαγή στη μορφή της παραδοσιακής οικογένειας, σε όλες τις ανεπτυγμένες κοινωνίες, με τάσεις αύξησης των μονογονεϊκών, λεγομένων οικογενειών. Ήδη στις σκανδιναβικές χώρες, το ποσοστό των μονογονεϊκών οικογενειών έχει φθάσει το 40% περίπου. Στην εξέλιξη αυτή, οδήγησε το γεγονός, αφενός ότι πολλοί αποφασίζουν να κάνουν παιδιά εκτός γάμου και αφ' ετέρου, ότι τα διαζύγια έχουν δραματικά αυξηθεί τα τελευταία χρόνια. Τα φαινόμενα αυτά, εφόσον δεν αποτελούν πλέον εξαιρέσεις αλλά γίνονται ρουτίνα, δίδουν την εντύπωση ότι ο θεσμός του γάμου κλονίζεται, ή κλασσική οικογένεια, που μέχρι τώρα αποτελούσε το κύτταρο της κοινωνίας, αλλάζει μορφή με ίσως άγνωστες τις περαιτέρω κοινωνικές ή άλλες συνέπειες. Στην Ελλάδα διαπιστώνεται, ότι ο αριθμός των μονογονεϊκών οικογενειών ανέρχεται σε 200.000. Τα δε διαζύγια ανήλθαν, τα τελευταία 40 χρόνια, από 1/17 σε 1/5 με τάσιν συνεχώς αυξητική. Τα προβλήματα είναι περισσότερα στις μονογονεϊκές οικογένειες, όπου μόνος του ο ένας γονιός έχει την ευθύνη της ανατροφής, του ή των παιδιών. Παλαιότερα, η πιο τυπική μορφή μονογονεϊκής οικογένειας ήταν η μητέρα με ένα ή περισσότερα παιδιά, χωρίς σύζυγο από χηρεία ή χωρισμό. Σήμερα, η παρουσία ενός μόνο γονιού, δεν είναι πλέον μόνο ζήτημα ατυχίας, αλλά συχνά και προσωπική επιλογή.
Δύο σύντροφοι, όταν αποφασίζουν να παντρευτούν, δεν θεωρούν ότι θα παραμείνουν μαζί για το υπόλοιπο της ζωής τους, ακόμα και αν έχουν αποκτήσει ένα ή και περισσότερα παιδιά. Αντίθετα, επιλέγουν τη λύση του διαζυγίου και όχι τη λύση των συμβιβασμών, σε περίπτωση διαφωνίας ή απιστίας για παράδειγμα. Η δραματική αύξηση των διαζυγίων σήμερα, έχει βέβαια, πολλά αίτια. Η χειραφέτηση της γυναίκας, η οικονομική της ανεξαρτησία στην εποχή μας, της δίνει τη δυνατότητα να αποφασίζει με μεγαλύτερη ευκολία τη λύση του διαζυγίου σε περίπτωση δυσκολίας του γάμου. Ο εγωισμός που καλλιεργείται στα νέα παιδιά, από τον τρόπο που διαπαιδαγωγούνται από τους σημερινούς γονείς, η παροχή των πάντων αφειδώς, με την δικαιολογία, να μη χάσουν χρόνο τα παιδιά από το διάβασμα τους και άλλα παρόμοια, δημιουργούν χαρακτήρες, οι οποίοι συνεχίζουν να γίνονται απαιτητικοί, με αποτέλεσμα να είναι αναπόφευκτες οι συγκρούσεις. Στην σημερινή μεταβιομηχανική και μεταμοντέρνα κοινωνία, που την χαρακτηρίζει η έλλειψη επικοινωνίας, με την κυριαρχία του πανσεξουαλισμού, ήταν φυσικό να προκληθεί κρίση στον θεσμό του γάμου. Ακόμη και συνθήματα όπως: "η οικογένεια ευνουχίζει" έχουν κυκλοφορήσει. Η μοναξιά του σύγχρονου ανθρώπου, ο άκρατος φεμινισμός, το δύσκολο επαγγελματικό περιβάλλον της σημερινής γυναίκας, οι νέες αντιλήψεις περί του sex, ο άμετρος εγωισμός, είναι μερικά από τα αίτια, που έφεραν την κρίση στο γάμο και οδήγησαν στην υπογεννητικότητα, που απειλεί την ελληνική κοινωνία σήμερα. Εκτός αυτού, η συνεχής παρέμβαση των γονέων, κυρίως των Ελλήνων γονέων με την έννοια της προστασίας του παιδιού τους, από αγαθή πάντοτε πρόθεση, υπερτονίζοντας τα ελαττώματα του ή της συζύγου, δημιουργεί ένα κλίμα, άκρως δυσμενές για τις σχέσεις του ζευγαριού. Κάθε γονιός, θέλει να επιτύχει την καλύτερη επιλογή συντρόφου για το παιδί του, με τα κριτήρια τα δικά του. Στις περισσότερες περιπτώσεις όμως, οι επιλογές των παιδιών δεν είναι εκείνες που θα επιθυμούσαν οι γονείς. Το αποτέλεσμα αυτής της ασυμφωνίας, οδηγεί σε διαφωνίες μεταξύ γονέων και παιδιών και στη συνέχεια μεταξύ των ζευγαριών.
Για την βελτίωση των σχέσεων των δύο φύλων, είναι απαραίτητη η κατανόηση των διαφορών τους. Το γεγονός ότι η γυναίκα αντιδρά κυρίως συναισθηματικά, ενώ ο άνδρας κυρίως με τη λογική, είναι μια ουσιαστική διαφορά μεταξύ των δύο φύλων, που δημιουργεί παρεξηγήσεις μεταξύ των ζευγαριών και οδηγεί σε διαφωνίες και συγκρούσεις. Η κατανόηση του τρόπου αντίδρασης εκατέρωθεν μπορεί να αποβεί σωτήρια για μια σχέση. Σε πολλές περιπτώσεις το διαζύγιο είναι η σωτήριος θεραπεία σε μια σχέση που η συνέχιση της θα ήταν άκρως προβληματική. Έτσι μπορεί να ισχυρισθεί κανείς, ότι ένα καλό διαζύγιο, είναι καλύτερο από έναν κακό γάμο. Το διαζύγιο αποτελεί μια μείζονα δοκιμασία, για όλη την οικογένεια, από κάθε άποψη: Ψυχολογική, κοινωνική, ηθική και οικονομική. Όταν η λύση του γάμου γίνεται με κοινή συναίνεση, τα πράγματα είναι απλά. Όταν όμως η λύση του γάμου είναι επιθυμία του ενός μόνο συζύγου, τότε ανακύπτει το πρόβλημα, με ποιες προϋποθέσεις θα πρέπει να λυθεί ο γάμος. Ο γάμος από την ίδια του τη φύση δημιουργεί κοινότητα βίου μεταξύ των συζύγων. Συνεπάγεται, επομένως, περιορισμό της προσωπικής ελευθερίας του κάθε συζύγου.
Βέβαια, ένας αποτυχημένος γάμος, δεν έχει κανένα λόγο να διατηρείται. Έτσι καταλήγει σε διαζύγιο, ανεξάρτητα από το ποιος έχει την ευθύνη για την αποτυχία του γάμου. Η αύξηση του αριθμού των διαζυγίων που παρατηρείται στις στατιστικές, όταν το δίκαιο για το διαζύγιο καθίσταται πιο ελαστικό, είναι όσο και αν αυτό ηχεί παράδοξα, ένα θετικό γεγονός, αφού παρουσιάζει σε μεγάλο βαθμό, την πραγματική κατάσταση. Το φιλελεύθερο δίκαιο του διαζυγίου δεν υποθάλπει την υποκρισία, δεν οδηγεί σε εφησυχασμούς. Εμφανίζει την αλήθεια. Στην παλαιά πόλη των Ινδιών, την Αgra, υπάρχει η εξής επιγραφή που συνοψίζει λακωνικά μια αυτονόητη αλήθεια. Κατά τον πρώτο χρόνο της βασιλείας κάποιου αυτοκράτορα το διαζύγιο καταργήθηκε. Την επόμενη χρονιά γράφει η επιγραφή: Ο αριθμός των γάμων μειώθηκε κατά τρεις χιλιάδες, οι μοιχείες αυξήθηκαν κατά επτά χιλιάδες, τριακόσιες γυναίκες κάηκαν στην πυρά, γιατί δηλητηρίασαν του άνδρες τους και εβδομήντα πέντε άνδρες κάηκαν και αυτοί, γιατί δολοφόνησαν τις γυναίκες τους. Τα έπιπλα που καταστράφηκαν στα σπίτια, εκτιμήθηκαν, ότι κόστισαν τρία εκατομμύρια ρουπιές. Ύστερα από όλα αυτά ο αυτοκράτορας επανέφερε το διαζύγιο. Πολλές φορές όμως, το διαζύγιο δημιουργεί περισσότερες δυσκολίες από όσες υποτίθεται ότι θα έλυνε, ιδίως όταν υπάρχουν παιδιά. Πολλοί κοινωνιολόγοι υποστηρίζουν, ότι τα οφέλη του διαζυγίου έχουν υπερεκτιμηθεί. Τα λιγότερο ευτυχισμένα μέλη της κοινωνίας είναι τα διαζευγμένα. Πολλά προβλήματα λύνονται με την πάροδο του χρόνου, και τα παντρεμένα ζευγάρια τείνουν να γίνουν πιο ευτυχισμένα. Μάλιστα μια μελέτη δείχνει, ότι σχεδόν 8 στους 10 ανθρώπους, οι οποίοι ήταν πολύ δυστυχισμένοι στο γάμο τους, είχαν ευτυχισμένο γάμο ύστερα από πέντε χρόνια.
Έτσι, ακόμη και όταν υπάρχουν σοβαρά προβλήματα, τα ανδρόγυνα, είναι καλό, να μη σπεύδουν να πάρουν διαζύγιο. Σε παλαιότερες εποχές, που οι κοινωνικές συνθήκες ήταν διαφορετικές, η επιλογή του ή της συζύγου δεν ήταν ελεύθερη προσωπική επιλογή του ενδιαφερομένου, αλλά της οικογένειας, κυρίως των γονέων. Να θυμίσουμε τη Σοφία Σλήμαν που σε ερώτηση, πώς παντρεύτηκε τον Σλήμαν (τον γνωστό από τις ανασκαφές της Τροίας Γερμανό) με τόση διαφορά ηλικίας, απάντησε με φυσικότατο τρόπο: "οι γονείς μου αποφάσισαν", σα να ήταν το φυσιολογικότερο πράγμα στον κόσμο. Οι κοπέλες συνήθως, περίμεναν να τους προξενέψουν ένα γαμπρό και ήταν ψυχολογικά προετοιμασμένες να τον δεχθούν, γιατί σπανίως είχαν άλλη επιλογή. Γι αυτό ο γάμος, τότε, εθεωρείτο λαχείο. Ακόμα και στη δεκαετία του 1960 το συνοικέσιο στην ελληνική κοινωνία ήταν συνηθέστατο φαινόμενο. Για την κρατούσα νοοτροπία της εποχής, γράφει η Βάνα Χριστοπούλου-Κοκκίνου στο βιβλίο της "Μια συνηθισμένη ιστορία", ότι όταν νεαρή φοιτήτρια ιατρικής γνώρισε και παντρεύτηκε τον άνδρα της, τότε νεαρό γιατρό και σήμερα γνωστό καρδιολόγο Δίον. Κόκκινο, ένας θείος της, σκανδαλίστηκε όταν έμαθε πως οδηγήθηκε στο γάμο "από αίσθημα" και συνέστησε στον πατέρα της να λέει πως ήταν από συνοικέσιο, καθ' ότι σοβαρότερο.
Προς Θεού δεν θα ταίριαζε σε μια καθώς πρέπει κοπέλα να βρει μόνη της το γαμπρό. Ευτυχώς, οι εποχές εκείνες πέρασαν ανεπιστρεπτί και ο γάμος είναι προσωπική επιλογή του καθενός με ατομική του ευθύνη. Εντούτοις, αυτή η ευθύνη είναι πολύ μεγάλη και απαιτεί πολύ ώριμη σκέψη. Γάμοι που γίνονται τυχαία, βιαστικά, χωρίς ώριμη σκέψη, από υποχρέωση ή λόγω μιας ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης, μοιραία θα καταλήξουν σε κρίση, με συχνό αποτέλεσμα το διαζύγιο. Κάποιες φορές διαλέγουμε σύζυγο, έχοντας ανεδαφικές πεποιθήσεις, παράλογες απαιτήσεις και προσδοκίες. Ο αρχικός ενθουσιασμός της πρώτης γνωριμίας, ο έρωτας που είναι τυφλός, δεν εξασφαλίζουν την μονιμότητα της σχέσης. Είναι τόσοι άλλοι παράγοντες, που δυστυχώς, παίζουν αποφασιστικό ρόλο στις σχέσεις των δύο ανθρώπων, που πρέπει κανείς να πιστεύει πολύ στο θεσμό, για να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει όλες τις δυσκολίες που θα προκύψουν. Ο γάμος είναι μια μορφή προσγείωσης, που πρέπει να είναι και οι δυο προετοιμασμένοι κατάλληλα, ώστε αυτή η προσγείωση να είναι, όσο το δυνατόν, πιο ομαλή. Σε αντίθετη περίπτωση, οι συγκρούσεις θα είναι αναπόφευκτες. Άκουσα σε ραδιοφωνική εκπομπή για ένα ζευγάρι νεόνυμφων, που όταν έφθασαν στο ξενοδοχείο, στο γαμήλιο ταξίδι τους, τηλεφώνησαν στους γονείς τους, ότι το προσωπικό του ξενοδοχείου, είχε στρώσει ροδοπέταλα στο διάδρομο μέχρι το δωμάτιο και ότι αυτό ήταν μια ευχάριστη έκπληξη. Οι γονείς σκέφθηκαν ότι θα μπορούσαν να κάνουν και εκείνοι το ίδιο. Έτσι, όταν το ζευγάρι επέστρεψε από το γαμήλιο ταξίδι, βρήκε το διάδρομο με ροδοπέταλα στρωμένο μέχρι το δωμάτιο και μια μεγάλη επιγραφή επάνω στο κρεβάτι: "Ροδοπέταλα τέλος".
Η ιστορία θέλει να δείξει, ότι κάποια στιγμή η ευχάριστη περίοδος του φλερτ, της ξεγνοιασιάς και της ανεμελιάς τελειώνει και πρέπει κανείς να ασχοληθεί και με πεζά πράγματα της καθημερινότητας, που είναι απολύτως απαραίτητα. Κάποιος πρέπει να φροντίσει για τα ψώνια, την τακτοποίηση του νοικοκυριού, τους λογαριασμούς κλπ. Αυτό δεν σημαίνει, ότι η ζωή έγινε χειρότερη ή ότι δεν έχει πλέον ενδιαφέρον. Η ανθρωπότητα δεν κατέληξε ανωδύνως στο θεσμό του γάμου, η καθιέρωση του προέκυψε ύστερα από πολλές δοκιμασίες των διαφόρων κοινωνιών ανά τους αιώνες. Βεβαίως οι δυσκολίες ήταν και είναι πολύ μεγάλες, όταν δύο ξένοι μεταξύ τους άνθρωποι, είναι υποχρεωμένοι να ζήσουν μαζί το υπόλοιπο της ζωής τους. Είναι επομένως προφανές ότι θα χρειαστεί να γίνονται συνεχώς αμοιβαίες υποχωρήσεις και κατανόηση του ενός για τις ανάγκες του άλλου. Ως εκ τούτου, είναι ανάγκη να γίνει προληπτική έρευνα του χαρακτήρα του ή της υποψήφιας συζύγου. Οι αρχές του, οι σκέψεις και τα όνειρα του, η καταγωγή του, οι γονείς του και ο κύκλος γνωριμιών του, είναι στοιχεία που θα παίξουν ρόλο στο γάμο τους και αναπόφευκτα θα επηρεάσουν τις σχέσεις τους. Μια ιταλική παροιμία λέει: "Έχε τα μάτια ορθάνοιχτα πριν από το γάμο και μισόκλειστα μετά".
Στην αρχαία ελληνική γραμματεία γίνεται συχνά λόγος για το γάμο. "... εί γαμητέον από θεών, ότι ούτοι οι ευρόντες και δείξαντες τους γάμους τοις ανθρώποις" "... του μεν θηριώδους και πεπλανημένου βίου απηλλάγησαν, βίον δε ήμερον και τεταγμένον έσχον δια του γάμου.". "Και προς λύπας δε και τα δυσχερή τα εν τω βίω γάμος χρησιμώτατος, κουφότερα ταύτα παρασκευάζων ώσπερ φορτία..." (Διονύσιος Αλικαρνασεύς, Α΄ π.Χ. αιώνα Ρητορική), δηλαδή "Εάν πρόκειται κάποιος να συνάψει γάμον από θεών - άρξασθαι-, διότι αυτοί είναι οι ευρόντες και επιδείξαντες τους γάμους εις τους ανθρώπους". "... εκ του θηριώδους και πολυπλανήτου βίου απηλλάγησαν - οι άνθρωποι - και απέκτησαν βίον ήμερον και τακτοποιημένον δια του γάμου". "... αλλά ο γάμος είναι χρησιμώτατος και ως προς τις λύπες και τις δυσχέρειες του βίου και όλα αυτά ως φορτίον, τα καθιστά ελαφρότερα...".
Ο Κλεόβουλος ο Ρόδιος (6ος π.Χ. αι.) συμβουλεύει: Γαμείν εκ των ομοίων. Να παντρεύεσθε από τους ομοίους σας. Το ίδιο και ο Πλούταρχος (50-120 μ.Χ.) Τοις τοίνυν επιθυμούσιν ενδόξων τέκνων γενέσθαι πατράσιν υποθείμην αν έγωγε μη ταις τυχούσαις γυναιξί συνοικείν, λέγω δ' οίον εταίραις ή παλλακαίς, δηλαδή σε όσους θέλουν να γίνουν πατέρες αξιόλογων παιδιών να μη παντρεύονται όποιες γυναίκες τύχει λ.χ. εταίρες ή παλλακίδες κλπ. Ο Χριστιανισμός χαρακτηρίζει το γάμο μυστήριο και επικαλείται επίσης τη βοήθεια του Θεού: "ότι παρά σου αρμόζεται ανδρί γυνή", λέει μια ευχή στην τελετή του γάμου. Ο Θεός εξ αρχής "άρσεν και θήλυ εποίησεν αυτούς (Γεν. 1,27) με ιδιαιτέραν σωματική δομήν δι έκαστον φύλον και ιδιαίτερες φυσικές ικανότητες τόσον προς απόλαυσιν της σαρκικής ηδονής όσον και προς τεκνογονίαν. Ο απόστολος Παύλος προς Κορινθίους ".... δια δε τας πορνείας έκαστος την εαυτού γυναίκα εχέτω και εκάστη τον ίδιον άνδρα εχέτω" τη γυναικί ο ανήρ την οφειλήν αποδιδότω, ομοίως δε και η γυνή του ιδίου σώματος ουκ εξουσιάζει, αλλά ο ανήρ, ομοίως δε και ο ανήρ του ιδίου σώματος ουκ εξουσιάζει, αλλά η γυνή. "Μη αποστερείται αλλήλους.....". Λέγω δε τοις αγάμοις και ταις χήραις, καλόν αυτοίς έαν μείνωσιν ως κα 'γώ, "ει δε ουκ εγκρατεύονται γαμησάτωσαν" κρείττον γαρ εστίν γαμήσαι ή πυρούσθαι (Α' Κορνθ.7 1-9). Δηλαδή έκαστος των συζύγων ανήκει εις τον άλλον και έχει ανάγκην του άλλου προς χαλιναγώγηση των ενστίκτων του. Εις τον γάμον η ερωτική σαρκική σχέσις είναι απολύτως υποχρεωτική και για τους δύο συζύγους εκτός αν υπάρχει κοινή συναίνεσις και συμφωνία, προς επιδίωξην ανωτέρας πνευματικής ζωής. Άλλως, η άρνηση του ενός να ικανοποιήσει την φυσικήν ορμήν και την σωματικήν ιδιαιτερότητα του άλλου, συνιστά παράβαση του θείου θελήματος. Κατά τον Ιερόν Χρυσόστομον "εδόθη μεν και παιδοποιίας ένεκεν ο γάμος, πολλώ δε πλέον υπέρ του σβέσαι την της φύσεως πύρωσιν".
Μέχρι προ ετών, αλλά δυστυχώς και σήμερα ακόμη, υπάρχουν πνευματικοί εξομολόγοι ιερείς που υποστηρίζουν ότι αποκλειστικός σκοπός της ερωτικής συνεύρεσης είναι η τεκνογονία και μάλιστα η πολυτεκνία, με αποτέλεσμα να οδηγούν τους πιστούς σε άλλες διεξόδους και να τους απομακρύνουν από την εκκλησία. Θα μπορούσε κανείς να παρομοιάσει το γάμο με τη δημοκρατία.
Όπως η Δημοκρατία είναι το καλύτερο από τα κακά πολιτεύματα, έτσι και ο θεσμός του γάμου είναι ο καλύτερος από τους κοινωνικούς θεσμούς. Δεν έχουμε λοιπόν άλλη επιλογή ως κοινωνία, παρά να προσπαθήσουμε να κρατήσουμε και να βελτιώσουμε τον θεσμό αυτό, όπως συμβαίνει και με την δημοκρατία.

Βιβλιογραφία
1. John Gray: "Άνδρες από τον Άρη, Γυναίκες από την Αφροδίτη". Εκδόσεις Φυτράκη 1995.
2. Κική Φιλιππίδου: "Ησαΐα χόρευε... κι ύστερα τι;" Εκδόσεις Εμπειρία Εκδοτική 2004.
3. Μερόπη Σπυροπούλου: "Δια γυναικός πηγάζει....". Εκδόσεις των Φίλων 2002
4. Sharon Wegsheider-Cruse "Μάθε να αγαπάς τον εαυτό σου". Εκδόσεις Κριτική 2002
5. Γιάννης Τσαμασίρος: "Ψυχολογικές παράμετροι στο γάμο", ένθετο Ελευθεροτυπία 20.08.2001
6. Φ. Σκορίνη Παπαρηγοπούλου: "Τι σημαίνει λύνω το γάμο", ένθετο Ελευθεροτυπία 20.08.2001
7. Θ.Κ. Παπαχρίστου: "Η αποδραματοποίηση του διαζυγίου", ένθετο Ελευθεροτυπία 20.08.2001
8. Μητροπολίτης Λέρου-Καλύμνου-Αστυπαλαίας Νεκτάριος: "Κρίση του γάμου, αύξηση διαζυγίων και υπογεννητικότητα",στο Δ. Λώλης "Υπογεννητικότητα". Εκδόσεις Παρισιάνος 2001.
9. Νίνα Κομνηνού: "Μονογονεϊακές οικογένειες ως αίτιο υπογεννητικότητας", στο Δ. Λώλης "Υπογεννητικότητα". Εκδόσεις Παρισιάνος 2001.
10. Χρήστος Βούλγαρης: "Η ορθόδοξος θεολογική προσέγγιση στο δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδος", στο Δ. Λώλης "Υπογεννητικότητα". Εκδόσεις Παρισιάνος 2001.
11. Μανόλης Δρεττάκης: "Δημογραφικές εξελίξεις στην Ελλάδα" 1996.
12. Βάνα Χριστοπούλου - Κόκκινου: "Μια συνηθισμένη ιστορία". Εκδόσεις Φιλιππότη 1987
13. Άννα Τζιροπούλου - Ευσταθίου: "Ολίγα στοιχεία περί του γάμου κατά την αρχαιότητα". Ελληνική Αγωγή αριθμ. φύλλου 22/75 σελ. 18-25.
14. Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Κουγιουμτζόγλου: "Γνωριμία πριν από το γάμο". Εκδόσεις Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 2001
15. "Ακολουθία του γάμου". Μικρόν Ευχολόγιον. Έκδοση Αποστολικής διακονίας.
16. Πλούταρχος. Ηθικά. "Περί παίδων αγωγής". Τόμος 1ος εκδόσεις Κάκτος.
17. Απάνθισμα Σοφίας. "Αρχαία ρητά & Αποφθέγματα". ΟΕΕ ΑΤΛΑΣ.

ΗΟΜΕPAGE